Pod koniec ubiegłego roku ukazała się interesująca praca Grażyny Straus prezentująca czytelnictwo licealistów warszawskich [1]. Celem tego artykułu jest przedstawienie kilku uwag dotyczących funkcjonowania książki wśród  licealistów w średniej wielkości ośrodku miejskim. Interesowało nas przede wszystkim czytanie pozaszkolne, związane ze swobodnymi wyborami uczniów. Nasze rozważania zostały oparte na wynikach ankiety, którą przeprowadzili w 2001 roku studenci kierunku bibliotekoznawstwa i informacji naukowej UMCS na reprezentatywnej próbie 27 uczniów i uczennic Liceum Ogólnokształcącego im. Ignacego J. Paderewskiego w Lublinie. Typowano uczniów ze średnimi ocen proporcjonalnymi do średnich ocen w szkole. W badanej grupie znalazło się 9 chłopców i 18 dziewcząt. Prawie wszyscy mieszkali w Lublinie, tylko trzy osoby dojeżdżały  z pobliskich miasteczek. Rodzice uczniów w większości mieli wykształcenie wyższe (2/3), pozostali - średnie i podstawowe. Zamierzeniem ankiety było określenie intensywności czytania  i zainteresowań czytelniczych uczniów i uczennic liceum oraz ich stosunku do bestsellerów. Po opracowaniu statystycznym chcielibyśmy ciekawszymi wnioskami podzielić się z czytelnikami "Biblioteki w Szkole". Wszystkie wnioski zamieszczone w tym artykule są statystycznie istotne, zweryfikowane testem c² (z metodami Monte Carlo), czasem podawaliśmy współczynnik korelacji t-Kendalla i korelację Pearsona, aby jednak ułatwić percepcję artykułu unikaliśmy podawania prawdopodobieństw i innych współczynników statystycznych.

Intensywność czytania

Zaczęliśmy od ustalenia czy czytanie pojawia się w czasie wolnym licealistów? Jak pokazały badania, uczniowie najchętniej w wolnych chwilach spotykają się ze znajomymi, oglądają telewizję, w następnej kolejności grają w gry komputerowe, uprawiają  sport, czytają książki i słuchają muzyki, chodzą do kina. Czytanie jest tu zajęciem akceptowanym i, jak można przypuszczać, uznawanym za godziwe spędzanie czasu, chociaż nie najważniejszym w hierarchii nastolatków.

Na pytanie: Ile książek przeczytałeś w tym roku poza lekturami szkolnymi? uzyskano odpowiedzi:

Przyjmując klasyfikację G. Straus [2, str. 32-33], respondentów podzieliliśmy na trzy grupy: nie czytający, czytający sporadycznie (1-6 książek) i czytelnicy (7-12 książek i więcej). W naszej próbce otrzymaliśmy  następujące wyniki: 11,1%, 37,0% i 51,8% co  sugeruje bardzo duże podobieństwo aktywności czytelniczej uczniów liceum z intensywnością czytania osób z wyższym wykształceniem (i jedynie z tą grupą istnieje podobieństwo). Zdecydowana większość licealistów znajduje czas na czytanie książek nie związanych bezpośrednio z nauką szkolną, a ponad połowa czyni to dość intensywnie. Bardzo podobne wyniki otrzymała D. Świerczyńska-Jelonek, badając czytelnictwo dzieci 11-15-letnich [4, str.90]. Zastanawialiśmy się jakie czynniki mogą warunkować taki stan aktywności czytelniczej licealistów. Badając zależności   zauważyliśmy silny związek intensywności czytania z wykształceniem ojca i matki  (przy czym na czytelnictwo chłopców ma większy wpływ wykształcenie ojca  t= 0,47, a wykształcenie matki t=0,22, podczas gdy na czytelnictwo dziewcząt większy wpływ ma wykształcenie matki t=0,41 niż wykształcenie ojca t=0,24). Badaliśmy również związek intensywności czytelniczej z preferowanymi  sposobami  spędzania czasu. Okazuje się, że takie zainteresowania jak muzyka (t=0,279), kino (t=0,269), czy spotkania ze znajomymi (t=0,122) stymulują do czytania książek, natomiast odwiedzanie rodziny (t=-0,179), internet (t=-0,135) czy gry komputerowe (t=-0,118) przeszkadzają w lekturze. Także odmiennie przedstawia się aktywność czytelnicza u dziewcząt i chłopców. Rozkład ilości przeczytanych książek dla dziewcząt jest bardziej równomierny, podczas gdy ilości książek przeczytanych przez chłopców książek przyjmują wartości raczej skrajne, chłopcy albo nie czytają prawie wcale, albo czytają bardzo dużo.

Wybory czytelnicze

Kolejny problem dotyczy wyborów czytelniczych. Licealistów proszono o wymienienie tytułów (i autorów) ostatnio czytanych książek. Trzech uczniów nie potrafiło podać żadnego tytułu, jednak pozostali wymieniali nawet po kilka pozycji, pamiętając tytuły i autorów. Poniżej (tabela nr 1) przedstawiamy rozkład zainteresowania lubelskich nastolatków różnymi typami książek, zgodnie z klasyfikacją G. Straus  [1 str.114-121, 143].

Tabela nr 1. Wybory czytelnicze lubelskich licealistów i licealistów warszawskich oraz dorosłych mieszkańców Polski (dane w %).

Wybory czytelnicze licealistów lubelskich nieco różnią się od wyborów licealistów warszawskich (test c² nie rozstrzygnął) opisanych przez G. Straus - lubelscy uczniowie zdecydowanie częściej wymieniali książki szkolne. Trzykrotnie pojawiły się "Kamienie na szaniec" A. Kamińskiego, "Zemsta" A. Fredry, "Balladyna" J. Słowackiego, pojedynczo wymieniano "Ferdydurke" W. Gombrowicza, J. W. Goethe "Faust". Licealiści z Lublina rzadziej wymieniali literaturę sensacyjną i popularnonaukową. Natomiast wspólnota doświadczeń lekturowych młodzieży  licealnej dobrze jest widoczna w przypadku fantastyki i  literatury młodzieżowej. Dominującą pozycję w  zainteresowaniach lubelskich licealistów zajmuje  fantastyka, a przede wszystkim fantasy. W obrębie szeroko pojętej fantastyki  najczęściej wymieniano ostatnio wydane kolejne części powieści "Harry Potter" J. Rowling (7 wskazań), książki J. R.R. Tolkiena (7), A. Sapkowskiego (5), powieści M. Sandemo (4) oraz "Diuna" F. Herberta, U. Le Guin (bez tytułu). Wybierano literaturę dla młodzieży (częściej robiły tak dziewczęta): przede wszystkim popularne powieści M. Musierowicz i K. Siesickiej.  Lubelscy uczniowie chętnie sięgają po książki  z literatury współczesnej polskiej i obcej będącej poza typologią, a zaliczaną przez większość krytyków do literatury ambitniejszej. W tym przypadku pojawiały się różne tytuły i nazwiska: "Pod mocnym aniołem" J. Pilcha, "Stworzenie świata" G. Vidal’a, "Kraina chichów" J. Carrolla, "Ptasiek" W. Whartona, zbiory poezji H. Poświatowskiej, K. I. Gałczyńskiego, G. G. Márquez. W przypadku książki niebeletrystycznej wymieniano "Myśli" Seneki, "Filozofowie XVII wieku" A. Sikory, "Tako rzecze Zaratustra" F. Nietzsche. Zainteresowania lubelskich licealistów, podobnie jak w przypadku uczniów szkół warszawskich wyraźnie różnią się od wyborów czytelniczych ludzi dorosłych [2, 3]. 

Ranking ulubionych autorów

Młodzież wypowiadała się także o ulubionych książkach .  W ścisłej czołówce wymienianych ulubionych autorów była J. K. Rowling - 8 wskazań (zdecydowanie częściej wybierana przez dziewczęta), J. R. R. Tolkien  (częściej chłopcy)i M. Musierowicz (tylko dziewczęta) - po 4 wskazania, A. A. Milne - 3 wskazania i  A. Sapkowski i J. Chmielewska - po 2 wskazania (tylko dziewczęta). Jednorazowo licealistki wymieniały: W. Goethe, N. Shute, William’a Blake, F. Nietzsche, M. Białoszewskiego, A. Saint - ExupĂ©ry, J. D. Salinger, M. Mitchell, S. Morgerstern, M. Sandemo, W. Shakespeare, K. Murawski, a chłopcy podawali: P. Coelho, H. Sienkiewicz, M. Hłasko, W. Gibson,  H. G. Wells i  C. Sagan. Ranking potwierdza zainteresowanie autorami modnych powieści lansowanymi ostatnio przez rynek. Pierwsze miejsce zajmuje "Harry Potter", który wyparł  jeszcze niedawno popularne powieści W. Whartona  i "My dzieci z dworca ZOO" F. Christiane. Z literatury dziecięco-młodzieżowej wybierano powieści M. Musierowicz i "Kubusia Puchatka" Milne. Natomiast nie pojawiały się inne lektury z dzieciństwa i modne wśród 11-15-latków  serie "Szkoła przy Cmentarzu" czy "Krąg ciemności" (w Lublinie wymieniono tylko jedną taką pozycję i to spośród ostatnio przeczytanych) [4 str. 95-97]. Zupełnie niewidoczne są takie nazwiska jak Jack London, James F. Cooper czy James Curwood, brakuje również  popularnego parę lat temu A. Szklarskiego. Poza modną fantastyką i książkami młodzieżowymi warto  zwrócić uwagę na jeszcze inny nurt czytelnictwa licealistów lubelskich. Dostrzegamy tu  indywidualne  upodobania części młodzieży nie stroniącej od książek trudniejszych w odbiorze. Lista ulubionych książek i autorów nie przypomina rankingów tworzonych przez dorosłych czytelników [2, str.54-55; 3]. Powtarzają się jedynie H. Sienkiewicz, M. Sandemo i J. R. R. Tolkien, co potwierdza tezę o specyfice wyborów i upodobań czytelniczych młodzieży.

Zastanawialiśmy się z jakich powodów młodzież sięga po książki. Spośród motywów czytania najczęściej wybierano: wypoczynek i rozrywkę (42%), poszerzenie posiadanej wiedzy (28%), zdobycie informacji (22%), rozwijanie wyobraźni (6%) i ucieczka od rutyny życia (2%).Czytający książki szkolne, młodzieżowe i poza typologią  uprawiali lekturę przede wszystkim dla wypoczynku i relaksu. Miłośnicy fantastyki dostrzegali w książkach walory poznawcze obok relaksu.  

Stosunek do bestsellerów

Na pytanie czy lubisz czytać bestsellery? 16 osób odpowiedziało twierdząco  a 11 przecząco. Zdecydowana większość dziewcząt  (86,7%) lubi czytać bestsellery, natomiast większość chłopców (66,7%) podawała odpowiedź negatywną. Miłośnicy bestsellerów  swój wybór w większości uzasadniali nazwiskiem autora, ogólnie określaną popularnością, poczytnością, czy tematyką książki. Były też takie motywy jak nowość, ciekawość czy sugestia otoczenia. Pojedyncze odpowiedzi podkreślały reklamą w mediach, miejsce na liście rankingowej, a jedna z dziewcząt oświadczyła, że lubi wybierać bestsellery w oparciu o streszczenie na okładce.

Bestsellerami ostatnich lat były lub są pozycje W. Whartona, P. Coelho, A. Sapkowskiego, J. Chmielewskiej i J. K. Rowling [5]. Są to tak różnorodne książki, że zastanawialiśmy się nad motywami i odbiorem tych pozycji przez młodego czytelnika. Poczytność książek poszczególnych autorów przedstawia tabela nr 2. W badanej grupie widoczny jest krąg osób, którym wymienione wyżej nazwiska są dobrze znane. Licealiści o dużej aktywności czytelniczej, wybierający klasykę (t=0,312) i książki popularnonaukowe (t=0,392) czytali większość książek  W. Whartona (t=0,331) oraz P. Coelho (t=0,417). Tematy podejmowane przez tych pisarzy wydawały się licealistom bliskie, chociaż W. Wharton nie pojawił się na liście ulubionych autorów.  Książki A. Sapkowskiego wybierali licealiści również preferujący klasykę (t=0,394), książki naukowe (t=0,363) i oczywiście  fantastykę (t=0,516). Czytelnicy A. Sapkowskiego jako motyw wyboru bestselleru podawali temat (t=0,312) i osobę samego  autora (t=0,385).  Uniwersalną pisarką wydaje się J. Chmielewska, po której powieści sięgali czytelnicy o różnych upodobaniach lekturowych. Książki te, zawierające duży ładunek dobrego humoru dają odbiorcom wypoczynek i rozrywkę (t=0,295) niezależnie od preferencji. Natomiast powieści  J.K. Rowling czytali przede wszystkim uczniowie deklarujący się jako miłośnicy bestsellerów (t=0,351). Czytelnicy J. K. Rowling nie poszukują w książkach rozwijania wyobraźni (t=-0,331), natomiast sięgają po tytuły tej autorki ze względu na otoczenie (t=0,357), co wydaje się zrozumiałe, gdyż wszyscy wiemy  jak bardzo są reklamowane kolejne tomy "Harry Pottera".

Tabela nr 2.  Zainteresowanie lubelskich licealistów książkami wybranych autorów bestsellerów.

W przypadku W. Whartona znany jest "Ptasiek"  (10 osob), "Tato" i "Spóźnieni kochankowie"  (9 osób), "W księżycową jasną noc" (7 osób), "Dom na Sekwanie" (6 osób), "Stado" (5 osób), "Werniks" i "Wieści" (po 3 osoby) natomiast "Niedobre miejsce" (1 osoba). Z książek A. Sapkowskiego najpoczytniejszy okazał się "Miecz przeznaczenia", "Krew elfów" (13 osób), "Chrzest ognia" (9 osób), "Czas pogardy", "Wieża jaskółki" (8 osób) ,  "Ostatnie życzenie", "Pani jeziora" (7 osób) i "Świat króla Artura" (6 osób). Z powieści J. Chmielewskiej młodzież najchętniej czytała "Skarby" i "Lesio" (10 osób), "Klin" (9 osób),  "Upiorny legat", "Całe zdanie nieboszczyka", "Wszystko czerwone" (7 osób),  "Wszyscy jesteśmy podejrzani" (6 osób), "Szajka bez końca" i "Wielkie zasługi" (5 osób) , "Krokodyl z krainy Karoliny" (5 osób). Spośród książek P. Coelho najwięcej osób czytało "Alchemika" (9 osób) , "Weronika postanawia umrzeć" , "Usiadłam na brzegu rzeki Piedry i płakałam" (5 osób) i najmniej znana "Piąta Góra" (1 osoba).  Spośród książek Rowling 15 osób czytało "Harry Potter i kamień filozoficzny",  11 osób "Harry Potter i komnata tajemnic"  i po 7 osób "Harry Potter i więzień Azkabanu" oraz "Harry Potter i czara ognia".

Podsumowanie

• Czytelnictwo młodzieży liceum jest  intensywne. Z jednej strony przeszkadzają w czytelnictwie Internet i komputer, ale z drugiej strony silnie dopinguje wzór rodziców a nawet spotkania towarzyskie rówieśników.
• Wybory czytelnicze licealistów koncentrują się na książkach fantastycznych, młodzieżowych  i szkolnych.  Młody czytelnik poszukuje w książkach emocji: strachu (nie spełnia tego klasyczny horror ale raczej fantasy), śmiechu (raczej mało w tym zestawie: A. A. Milne i J. Chmielewska), czy też wzruszenia (M. Musierowicz). Wydaje się że ogromna popularność cyklu o Harry Potterze jednocześnie zaspakaja wszystkie te potrzeby, chociaż głównymi odbiorcami książek J. Rowling są dzieci nieco młodsze od licealistów. Ci ostatni wybierali "Harry Pottera" pod wpływem reklamy.
• Ujawnia się indywidualizacja wyborów czytelniczych, ale wśród osób sięgających po książki trudniejsze w odbiorze, wychodzące poza kanon literatury popularnej.
• Niewielki wpływ na czytelnictwo młodzieży mają wybory dorosłych. Dorośli (rodzice) dopingują młodzież do czytania ale ich wybory są odmienne.
• Stosunek do bestsellerów dowodzi wielkiej siły rynku. Młodzież czyta dużo bestsellerów, niezbyt często jednak je wymienia jako ulubione książki. Świadczy to o  szybko przemijających modach.
• W środowisku licealistów nie są popularne  komiksy i "harlequiny".

Literatura

[1] Straus G.: Czytanie książek u progu liceum. Z badań nad czytelnictwem 25. Biblioteka Narodowa, Warszawa 2002.

[2] Straus G. i Wolff K.: Czytać, nie czytać... Kupować, nie kupować ..., Z Badań nad Czytelnictwem 24, Biblioteka Narodowa, W-wa 2000.

[3] Straus G.: Czytelnictwo 2000: stabilizacja czy stagnacja? "Bibliotekarz" 2001 nr 7/8 s.4-8.

[4] Świerczyńska-Jelonek D.: Wybory czytelnicze dzieci i młodzieży [W:] Społeczne oddziaływanie współczesnej książki: wybory czytelnicze, pod red. meryt. J. Chmielewskiej, E. Kubisz. Warszawa: Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2002.

[5] Wyboru autorów dokonano na podstawie rankingów A. Rostockiego przedstawianych w "Notesie Wydawniczym".