Biblioteka w szkole Biblioteka w szkole
Szukaj: 
Aktualny numer 10/13
Na skróty
Aktualny numer
Prenumerata i zakup numerów archiwalnych
Archiwum
Zawartość wszystkich numerów "BwS"
w programie MOL
Wyszukiwarka
Informacje dla autorów
Sklep internetowy
Bibliografia materiałów repertuarowych dla szkół
Bank przydatnych
materiałów
Partnerzy
Galeria bibliotekarzy
KONTAKT
"Biblioteka w Szkole"
00-950 Warszawa
skr. pocztowa 109
email:
[email protected]
tel./fax 0-22 832 36 12
tel. 832 36 11
�l�zoki nie g�si...


�l�ska mowa to polska gwara!
       "Mow� �l�sk� - jak t�umaczy cz�sto profesor Jan Miodek, popularyzator gwar �l�skich w Polsce - nale�y uzna� za jedn� z najbardziej archaicznych gwar polskich. Mo�na bez przesady powiedzie�, �e jest to najbardziej polska gwara spo�r�d wszystkich polskich gwar i �e to uporczywe trzymanie si� gwary, umo�liwi�o �l�zakom, mimo ci�kiego po�o�enia, dochowanie swego rodzimego j�zyka".
Gwara to nie tylko s�owa. Filarem �l�skiej mowy jest r�wnie� intonacja, charakterystyczna "�l�ska sk�adnia" i ch�� do "godanio".


Kto ty jeste�?

Czy� ty Polok? Jo Polokiym,
Ale �ech ty� je �l�zokiym!
Kaj ty miyszkosz? Tu na �l�sku,
Na tym pi�knym Polski konsku!
Kim je Polska? M� Ojczyzn�!
A kim �l�sk? Je Ojcowizn�!
Przejesz Polsce? To�, �e przaja!
A �l�skowi? On Mo raja
Piyrszo, on je dycki piyrszy,
Najwa�niejszy, nojpiykniyjszy!
Sk�d si� �l�sk wzi��? Wzi�� si� z tchnienia
Ponboczkowego stworzenia!
Jak� godk� godosz? Godom
Nasz� piykn� polsk� mow�,
No, ale ty� fest si� storom
Goda� �l�sk� godk�, gwar�!
Dbosz o gwara? Chca by by�a,
�eby nigdy ny zginy�a,
Bo Sl�zoki to niy gynsi!
Niych si� nom �l�zakom szczyn�ci!

Jod�o z naszego sto�u, czyli co jedz� �l�zacy

nudelzupa - ros� z makaronem
nudel - makaron
�ym�y - bu�ki
knobloszka - par�wka
bratkartofle - sma�one kartofle
brauza - oran�ada
krupniok - kaszanka
woszt - kie�basa
bombony - cukiereki
puding - budy�
sza�ot - sa�atka
sikorki - placki ziemniaczane
karminadel - kotlet mielony
cwibaki - sucharki
ko�oczyk - dro�dz�wka
ko�acz - ciasto dro�d�owe
kreple - p�czki

Owoce i warzywa:

jag�dki - porzeczki
cze�nie - czere�nie
ostryn�yny - je�yny
radliska - rzodkiewka
tomata - pomidor
apluzyna - pomara�cza
bania - dynia
wieprzki - agrest

Obleczenie, czyli w co si� ubieraj� na �l�sku:

anzug = galoty + westa + kabot
garnitur = spodnie + kamizelka + marynarka
szaket - marynarka
binder, szlips - krawat
arbajancug - ubranie robocze
beretka - beret
czopka, copka, mycka - czapka
fuzekle, zoki - skarpety
glazyjki - r�kawiczki sk�rzane
kapuca - kaptur
kecka - sp�dnica
turnszu�y - tenis�wki
mantel - p�aszcz
owerol - dres
szczewiki - buty
batki - k�piel�wki

�l�skie wyliczanki:

Jak dzieci zaczynaj� swoje zabawy, to trzeba najpierw ustali�, kto si� bawi, a kto nie. Wi�c m�wi si�:

Kto sie bawi palec pod budka, bo za minutka zawiyrom budka.

P�niej z tych, co si� bawi�, trzeba wybra� tego, co pierwszy goni lub szuka, a by zrobi� to sprawiedliwie, potrzebne s� wyliczanki:

Iki, piki,
Dwa szpyndliki,
Iki, piki raus!
Roz, dwa, trzi, tera
szukasz Ty!
Zaro do trzech policzymy
I trzeciego wyciepnymy!

 

Zwierz�ta:

Kamela mo dwa pukle!
Kokot Kopruch
Afa Elefant Pultok
bo�o kr�wka boco� szmaterlok

 

A oto niekt�re zawody:

Szkolorz, Szkolok Rechtorka
Grubiorze Grubiok
Fusbaler Dochtor
wojok farosz

 

B�d�c na �l�sku, mo�esz us�ysze� r�ne zwroty, dobrze wiedzie�, co oznaczaj�:

 Co si� ciepiesz? - Co podskakujesz?
 Ciepnij bala - podaj pi�k�
 Dej se pozor - uwa�aj
 Niy godej tela - nie gadaj tyle
 Ale bydzie w doma haja - ale b�dzie w domu awantura
 Dej si� karnoc na kole! - daj si� przejecha� np. na rowerze
 Wyciepnij te stare klamory - wyrzu� te stare graty (niepotrzebne rzeczy)
 Jak si� bajtel mianujesz? - Jak si� dziecko nazywasz?
 Kaj my som? - Gdzie jeste�my?
 Pojedzony? - Najedzony?
 Na dzisiaj szlus! - Na dzisiaj koniec

W latach 60, 70 i 80 -tych XX wieku �l�zacy wstydzili si� swojej gwary. Zacz�o si� wtedy m�wi�, �e gwara �l�ska zamiera. By�o to jednak z�udzenie. �l�skiej mowy nie by�o w radiu, telewizji, gazetach i �yciu publicznym, ale by�a obecna w �yciu codziennym. Prze�om w tej dziedzinie zwi�zany jest z przemianami demokratycznymi w naszym kraju. Po roku 1989 nieskr�powane cenzur� �rodki masowego przekazu zacz�y szuka� inspiracji w kulturze lokalnej. Na �l�sku wtedy zacz�o si� si�ga� po teksty gwarowe. Dzi� organizowane s� konkursy gaw�dziarzy i festiwale "�l�skiego �piewania".

 

A to jeden z popularnych wierszy Juliana Tuwima w gwarze �l�skiej:

Pan Hilary

Loto, tyro pan Hilary, do dekla mu piere
Bo kaj� ten boroczek posio� swoi brele.
Szuko w galotach, kabot obmacuje,
Przewraco szczewiki, psi�co znajduje.
Bajzel w szranku i w byfyju
Tera leci do antryju.
"Kurde" - wo�a - "kurde bele!
Kto� mi rombno� moi brele!"
Wywraco le�anka i pod ni� filuje,
Borok sie wnerwio, gnatow ju� nie czuje.
Sztucho w kachloku, kopie w kredynsie,
Glaca spocona, caly si� trzynsie.
Piero�ski brele na amyn kaj� wcisny�o
Za oknym ju� downo blank sie sciymni�o
Do zrzadla oroz zaglondo Hilary-
A� mu po puklu przefurg�y ciary.
Spoziyro na kichol, po �epie sie puko,
Bo znejdly sie brele - te, co tak ich szuko�.
Czy to ni ma ga�ba? - Powiydzcie sami,
Mie� brele na nosie a szuka� pod ryczkami.

Marek Szo�tysek

Marek Szo�tysek - autor wielu popularnych ksi��ek o �l�sku. Jest nauczycielem historii w IV Liceum Og�lnokszta�c�cym w Rybniku, redaktorem "Gazety Rybnickiej", w�a�cicielem wydawnictwa "�l�skie ABC". Za swoje publikacje ksi��kowe i prasowe otrzyma� wiele nagr�d.
A tak pisze o swojej tw�rczo�ci:
" Ponboczek stworzy� �wiat, ale dla cz�owieka zostawi� jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Dlatego wype�niaj�c Ponboczkowe " czy�cie sobie ziemie poddan�" ludzie buduj� domy, odkrywaj� nieznane miejsca na ziemi czy wynajduj� maszyny. Natomiast jo, Marek Szo�tysek, pisza ksi��ki o �l�sku!"

Opracowa�a Katarzyna Szcze�niak-Wodniok

Wykorzystano:

Szo�tysek Marek: "�l�sk takie miejsce na ziemi". Rybnik 1998
Szo�tysek Marek: "Elementarz �l�ski". Rybnik 2001
Szo�tysek Marek: "�l�zoki nie g�si". Rybnik 2002
oraz stron�: www.szoltysek.com.pl



wersja spakowana w formacie Microsoft Word (1141 KB)

dzia�: Kr�tkie gazetki na d�ugie przerwy