|
Ta�cowa�a ig�a z nitk�...
Obie �adnie, �adna brzydko!
Mia�y uszy�
Fartuch,
Ale -
Wola�y bal w karnawale...
Ryszard Przymus "Ta�cowa�a ig�a z nitk�..."
| |
Czas liczony od Nowego Roku lub Trzech Kr�li (6 stycznia) do wtorku zwanego kusym, poprzedzaj�cym �rod� Popielcow�, to okres hucznych zabaw tanecznych, maskarad i og�lnej weso�o�ci, czyli karnawa�.
Nazwa pochodzi od w�oskiego s�owa carnavale. Jego cz�ony: caro - mi�so i vale - �egnaj, oznaczaj� razem, w wolnym przek�adzie, po�egnanie mi�sa, a wraz z nim wszelkiego rodzaju uczt i zabaw oraz nieuchronne zbli�anie si� Wielkiego Postu. St�d te� staropolskie mi�sopusty, tak nazywano ostatni tydzie� karnawa�u, trwaj�cy od t�ustego czwartku do kusego wtorku.
|
Zapusty
Polski karnawa� nazywano zapustami. By� to jedyny w roku czas "ta�c�w, hulanek i swawoli". W rozrywkach zapustnych znacz�c� rol� odgrywa�y kobiety. Panny na wydaniu wkracza�y wtedy "na salony", aby znale�� m��w. Wyprawiano najwi�cej wesel. Po rocznym "chodzeniu ze sob�" m�odzi trafiali na �lubny kobierzec. By� te� bezwzgl�dny termin powa�nych zalot�w, przypadaj�cy najdalej do Matki Boskiej Gromnicznej (2 luty). W tym czasie m�odzi ludzie dawali sobie "s�owo", a ci, co byli ju� "po s�owie", spieszyli do o�tarza.
Na wsi panowa�y "szalone dni", zbierano si� na wsp�lne skubanie pierza, kt�re ko�czy�o si� muzyk� i sutym pocz�stunkiem.
|
P�dz�, p�dz� sanie
We dworach szykowano zapasy jad�a i picia, bo w ka�dej chwili mo�na by�o spodziewa� si� najazdu go�ci. A okazj� do niezapowiedzianych odwiedzin by�y kuligi. Rozbawione towarzystwo, z muzyk�, cz�sto w przebraniach, naje�d�a�o okoliczne domy, by w�r�d zabawy ogo�oci� spi�arni� s�siad�w, rozgrza� si� i wyta�czy�. Ci�g sa� o�wietlonych pochodniami i prowadzonych przez wodzireja je�dzi� od dworu do dworu.
|
P�dzi kulig.
Dzwoni� dzwonki.
Wiatr wstrzymuje dech.
Bucha para z ko�skich pysk�w.
P�ozy ryj� �nieg.
P�dzi kulig.
Dzwonki dzwoni�.
Rozwia�y si� grzywy koniom.
W bia�e zaspy,
W �nie�ne g�ry
Kulig p�dzi!
Kulig! Kulig!
Ewa Skar�y�ska "Kulig"
| |
Faworki, p�czki i... boczek
"Powiedzia� nam Bartek, �e dzi� t�usty czwartek,
A Bartkowa uwierzy�a i nam p�czk�w usma�y�a."
W t�usty czwartek na naszych sto�ach obecnie kr�luj� p�czki i chrusty zwane faworkami. Ale dawniej zajadano inne specja�y - t�ust� kasz� ze skwarkami, kapust� z mi�sem i s�onin�, boczek i kie�bas�, a na deser podawano s�odkie racuchy i bliny. Ludzie chcieli si� "na zapas" naje�� r�nych frykas�w przed nadchodz�cym czterdziestodniowym postem...
|
G�ra p�czk�w, za t� g�r�
T�uste placki z konfitur�,
Za plackami misa chrustu,
Bo to dzisiaj s� zapusty.
Przez dzie� ca�y si� zajada,
A wieczorem maskarada:
Janek w�o�y� ojca spodnie,
Cho� mu bardzo niewygodnie,
Zosia - sukni� babci Marty
I kapelusz jej podarty,
Franek sadzy wzi�� z komina,
Bo udawa� chce Murzyna.
W t�usty czwartek si� swawoli,
P�niej czasem brzuszek boli.
W�adys�aw Broniewski "T�usty czwartek"
| |
Przebiera�cy z bocianem
Po wsiach i miasteczkach w ostatnie dni karnawa�u chodzi�y korowody r�nych przebiera�c�w. Przebieranie si� i wk�adanie masek, czy cho�by tylko czernienie sobie twarzy sadz�, by�o regu��. Na wsi, kt�ra najd�u�ej zachowywa�a dawne swe zwyczaje, biega�y po drogach i przychodzi�y do dom�w przebrane postacie, a w�r�d nich postacie zwierz�ce, znane z wcze�niejszych obchod�w kol�dniczych: koza, turo�, nied�wied� i konik, a tak�e bocian i �uraw (zwiastuny wiosny). Wierzono powszechnie, �e wraz z nimi przychodzi do dom�w dostatek i urodzaj. Wszyscy przebiera�cy natarczywie domagali si� datk�w. |
Od wsi do wsi ze �piewami,
Muzyk� i ta�cem -
Chodz�, ludzi odwiedzaj�
Dzisiaj przebiera�ce.
Jest tam Turo�, Herod, Nied�wied�,
Diabe� i �mier� z kos�...
Wszyscy roze�mian� rado��
Razem z Gwiazd� nios�.
W mie�cie te� wyst�puj�,
Czasem na ulicach...
Id�, id� przebiera�ce,
A z nimi - tradycja.
Ryszard Przymus "Przebiera�ce"
| |
|
Specyficznym przebiera�cem by� Zapust - przebrany w ko�uch wywr�cony we�n� na wierzch, przepasany sznurem, a na g�owie nosz�cy wysok� czapk� ozdobion� ga��zkami choinkowymi i kolorowymi wst��kami. Zapowiada� on rych�y koniec karnawa�u.
|
Najbardziej chyba znanym karnawa�em jest brazylijski karnawa� w Rio de Janeiro. Zaczyna si� przekazaniem uczestnikom parady kluczy do miasta i pokazem sztucznych ogni, po czym przez pi�� dni i nocy trwa rywalizacja w ta�czeniu samby. Specjalnie na t� okazj� uczestnicy parady (i nie tylko) przygotowuj� pe�ne przepychu stroje karnawa�owe. |
To jest taniec!
Taniec dziki!
Ta�czy grzywka!
I kucyki!
Ta�cz� r�ce!
Ta�czy g�owa!
I sukienka kolorowa.
Koraliki! I buciki!
Ta�cz� taniec!
Taniec dziki!
W oczach taniec mam
I w uszach,
I na czubku kapelusza.
I w kieszeni -
Tej dziurawej.
W nodze lewej!
W nodze prawej!
W palcu ma�ym!
W palcu du�ym!
W koronkowej
Z�otej r�y!
I gdzie jeszcze?
Zapomnia�am.
Bo si� strasznie
Zasapa�am!
Dorota Gellner "Dziki taniec"
| |
Babski comber
Legenda g�osi, �e ostatni czwartek karnawa�u wzi�� sw� nazw� od nazwiska �yj�cego w XVII w. krakowskiego w�jta Combra, z�ego i surowego dla kobiet rozstawiaj�cych swe kramy i handluj�cych na rynku. W rocznic� �mierci w�jta krakowskie przekupki urz�dza�y wielk� zabaw�. Z czasem sta�a si� ona dorocznym zwyczajem krakowskim. Wybiera�y spo�r�d siebie marsza�kow� i - za krzywdy, jakich niegdy� doznawa�y od w�jta Combra - bra�y odwet na wszystkich przechodz�cych przez rynek m�czyznach, a zw�aszcza tych nie�onatych. �ci�ga�y z nich futra, zabiera�y kapelusze, stroi�y - na po�miewisko - w s�omiane wie�ce, a nawet zmusza�y do ta�ca i podskok�w. Wprz�ga�y ich do drewnianego kloca i kaza�y go ci�gn�� za to, �e pozostali kawalerami. Trwa�o to tak d�ugo, a� wykupili si� brz�cz�c� monet�. Musieli te� obieca�, �e wkr�tce si� o�eni�.
Do dzi� babskie zapusty przetrwa�y w Niemczech, gdzie tego dnia panie grasuj� z no�ycami po mie�cie i... obcinaj� panom krawaty.
|
Du�y i ma�y,
Chudy i t�usty,
Z balu wraca�y
Bracia Zapusty.
Jeszcze im w g�owach
P�ynie spod smyka
Karnawa�owa
Skoczna muzyka.
Bol� ich nogi,
Bo buty piek�.
A tu szmat drogi,
Do wsi daleko.
Nie p�jd� wi�cej
Na �adne bale.
Chyba, �e w drugim
Zn�w karnawale.
Franciszek Kobry�czuk "Zapusty"
| |
Kusakami albo kusymi dniami zwano niegdy� ostatki - trzy ostatnie dni karnawa�u. T�oczno by�o wtedy w karczmach, ta�czono i ucztowano do bia�ego rana. Bawi�y si� tu zam�ne kobiety, wprowadzaj�ce do swego grona za�lubione w karnawale dziewcz�ta. Zbierali si� r�wnie� kawalerowie i panny na podkozio�ek. W ostatni wtorek przed Popielcem panny op�aca�y muzyk� i ta�czy�y ze sob�, podczas ka�dego ta�ca rzucaj�c pieni�dze na talerz ustawiony w pobli�u orkiestry, na beczce z piwem, pod umieszczon� na niej figurk� drewnian�, wyobra�aj�c� ch�opca lub koz�a - czyli pod kozio�ka. M�wiono, �e daj� w ten spos�b okup, aby zapewni� sobie rych�e zam��p�j�cie.
Dziewcz�ta �piewa�y przy tym:
|
Oj, trzeba da� podkozio�ek, trzeba da�,
Dobrze by�o ca�y roczek wywija�!
Oj, trzeba da� kozio�kowi, trzeba da�,
Je�li kt�ra z nas ma jeszcze si� wyda�!
| |
|
�ledzik | |
Podkurek
Tak wi�c w kusy wtorek o p�nocy karnawa� mia� si� spotka� z Wielkim Postem. Ta�ce, ob�arstwo i swawole ostatkowe ko�czy�y si� z wybiciem zegara. Podawano go�ciom tzw. podkurek - bo spo�ywany przed pierwszym pianiem koguta - postny posi�ek z�o�ony z jaj, mleka i �ledzi. Czasem w p�misku z podkurkiem ukrywano �ywego wr�bla. Gdy pan domu zdejmowa� pokryw� - ptak ulatywa�. By� to znak, �e wraz nim na ca�e sze�� tygodni odlatuj� sute pocz�stunki i zabawy. Wszystkie te zwyczaje oznacza�y nie tylko po�egnanie karnawa�u i wszystkich jego uciech. Symbolizowa�y r�wnie� po�egnanie zimy i zbli�anie si� przedwio�nia.
Dla gospody� nadchodzi� czas na szorowanie popio�em zat�uszczonych garnk�w...
|
A dzisiaj?
Prawie wszystkie dawne wierzenia,
obrz�dy i zabawy zapustne odesz�y
w przesz�o��. Nieliczne tylko dotrwa�y
do naszych czas�w. Mo�na jeszcze
zobaczy� inscenizacje pochod�w
podczas imprez folklorystycznych.
Zachowa�y si� te� tradycje zabaw
tanecznych ostatkowych, ale nie
maj� one dawnego rozmachu
i swej �ywio�owo�ci.
A przecie� warto urozmaici� te spotkania
i zabawy zgodnie z ich bogat� tradycj�.
| |
Na zabaw� �pieszmy, na zabaw� �pieszmy, p�ki czas!
Z Nowym Rokiem szed� karnawa�,
Przebieraniem si� zabawia�.
W instrumenty przebra� drzewa,
Wiatr w ga��ziach pie�ni �piewa�.
Przebra� dzieci, sp�jrzcie sami,
S� Indianie z piratami
I serpentyn wida� zwoje,
S� krasnale, s� kowboje.
Jest biedronka z muchomorkiem,
Przyszed� tak�e Bolek z Lolkiem,
Sznur korali ma Cyganka,
W stroju z fr�dzli jest Indianka.
I balony lec� w g�r�,
Kto� czerwony ma kapturek,
Jest karnawa�, dzieci ta�cz�,
Gra orkiestra przebiera�com.
Alicja Tarczy�ska "W karnawale"
| |
Bibliografia:
D�bska Krystyna "Id� zapustnicy! Wpu�cie nas do izby (scenariusz zaj�� z okazji zako�czenia karnawa�u). Biblioteka w Szkole 2003 nr 12 s. 30-31
Hry�-Ku�mierek Renata, �liwa Zuzanna "Encyklopedia tradycji polskich". Pozna�, Podsiedlik-Raniowski i Sp�ka 2000
J�drzejewska-Wr�bel Roksana "Chc� wiedzie� wi�cej... o zapustach". �wierszczyk 2006 nr 4 s. 6-7
Lenkiewicz Krystyna "Wyb�r wierszy okoliczno�ciowych dla klas I-III". Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1994
Pi�ta Dorota "Korow�d karnawa�owy - od czas�w Dionizosa. Scenariusz dla szk� ponadgimnazjalnych". Biblioteka w Szkole 2003 nr 1 s. 19-21
Szantyr-Kr�likowska Katarzyna "Od t�ustego czwartku do kusego wtorku, czyli dni szalone". �wierszczyk 2001 nr 4 s. 18-19
Uroczysto�ci pe�ne rado�ci (dla klas 1-3) /wybra� i opracowa� Ryszard Przymus/. ��d�, Wydawnictwo Juka 1994
http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=tob06
http://halloween.friko.net/karnawal.html
http://odr.zetobi.com.pl/rodzina/domp009.htm
|
|
|