Mgr Tomasz Kruszewski
Uniwersytet Miko�aja Kopernika
Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej

Problem za�ywania �rodk�w odurzaj�cych w�r�d uczni�w polskich szk� wzm�g� si� znacznie w ostatnim pi�tnastoleciu. Szeroki dost�p do substancji uzale�niaj�cych i rosn�cy wp�yw tzw. pop-medi�w na propagowanie �ycia �atwego i przyjemnego, przyczynia si� do ograniczania r�l rodziny oraz szko�y w kszta�towaniu prawid�owej osobowo�ci nastolatk�w. Wynikaj�ca z tego konieczno�� zmiany obrazu instytucji wychowuj�cych, stwarza naturalne pod�o�e do poszukiwa� nowych, a zarazem skutecznych form pracy z dzie�mi i m�odzie��. Jedn� z nich jest stosowanie ukierunkowanego czytelnictwa. Jest ono zalecane i praktykowane od kilkudziesi�ciu lat w krajach zachodnich, w ramach terapii os�b uzale�nionych, ale r�wnie� w dzia�alno�ci profilaktycznej z uczniami. W tym zakresie biblioterapia, od pewnego czasu rozwija si� r�wnie� w Polsce. W�r�d u�ytecznych w zaj�ciach publikacji wyr�ni� mo�na ksi��ki w tradycyjnej formie, tak z literatury pi�knej, jak te� poradniki, vademeca. Opr�cz nich coraz cz�ciej wprowadza si� do zaj�� alternatywne materia�y czytelnicze, m.in. ksi��ki m�wione, filmy czy prezentacje multimedialne. Skuteczno�� program�w biblioterapeutycznych potwierdzi�y badania prowadzone g��wnie zagranic�, a w skromnej mierze r�wnie� w Polsce. Niestety ograniczone w naszym kraju kszta�cenie biblioterapeut�w, sprowadzaj�ce si� do zaledwie kilku o�rodk�w, powoduje cz�sto �e nauczyciele nie inicjuj� zaj�� biblioterapeutyczych w og�le lub prowadz� je w spos�b daleki od za�o�e� metodycznych i metodologicznych. Trzeba bowiem pami�ta�, �e wszelka �le prowadzona terapia, przynie�� mo�e wi�ksze szkody ni� nie podejmowanie �adnych dzia�a�. G�osem w dyskusji nad ujednoliceniem za�o�e� metodycznych jest w�a�nie niniejszy tekst. Podzielono go na trzy cz�ci. Pierwsz�, poruszaj�c� problematyk� stosowania biblioterapii w profilaktyce w�r�d m�odzie�y szkolnej. Drug�, omawiaj�c� niekt�re elementy rehabilitacji uzale�nionych, w kt�rych dostrzec mo�na znaczny udzia� pracy z ksi��k�. Trzeci�, skr�towo relacjonuj�c� raport bada� w�r�d m�odzie�y nadu�ywaj�cej �rodki toksyczne.

Jednym z podstawowych narz�dzi zapobiegania narkomanii oraz terapii os�b ni� dotkni�tych jest ksi��ka. Jak spr�buj� wykaza� w dalszej cz�ci referatu, zale�nie od przeznaczenia mo�e ona s�u�y� kszta�ceniu intelektualnemu, duchowemu, a tak�e rozrywce narkoman�w. Zbli�one cele w znacznej mierze wyznacza wi�c sobie profilaktyka i leczenie uzale�nienia. Nie mo�na jednak zapomina�, �e efektywno�� ukierunkowanego czytelnictwa zale�y tak�e od w�a�ciwie dobranej metodyki oddzia�ywania biblioterapeutycznego.

Biblioterapia w �rodowisku os�b zagro�onych uzale�nieniem mo�e znale�� zastosowanie w kilku nast�puj�cych po sobie okresach, uwarunkowanych bie��cym wp�ywem �rodk�w toksycznych na poszczeg�lne osoby:

• Pierwszy, to czynnoďż˝ci zwiďż˝zane z profilaktykďż˝ wďż˝rďż˝d mďż˝odzieďż˝y bezpoďż˝rednio naraďż˝onej na toksykomaniďż˝.
• Drugi, to oddziaďż˝ywanie na praktykujďż˝cych narkomanďż˝w majďż˝ce na celu skďż˝onienie ich do podjďż˝cia leczenia odwykowego.
• Trzecim aspektem jest rola literatury w terapii odwykowej wďż˝rďż˝d narkomanďż˝w.
• Wreszcie ukierunkowane czytelnictwo w pomocy osobom starajďż˝cym siďż˝ utrzymaďż˝ trzeďż˝wo�� (jak bowiem wiemy choroba uzaleďż˝nieniowa pozostaje z czďż˝owiekiem do koďż˝ca jego ďż˝ycia).

Materia�y czytelnicze w profilaktyce

W ramach dzia�alno�ci profilaktycznej podstawowym narz�dziem s� materia�y samopomocowe (ang. self-help books). Nale�y jednak zaznaczy�, �e poradniki, informatory i wszelkie podobne publikacje dotycz�ce uzale�nienia z za�o�enia s�u�� nie tylko m�odzie�y z potencjalnych grup ryzyka, ale i ich rodzinom, nauczycielom, wychowawcom oraz wszystkim osobom, stykaj�cym si� narkomani�. W�r�d materia��w edukacyjnych wa�ne miejsce zajmuj� filmy dydaktyczne z zakresu problematyki uzale�nie��. W Polsce seri� takich dokument�w wyda�o Wydawnictwo Naukowe PWN. Na wspomnienie zas�uguj� tu takie pozycje jak: Marihuana a orga�nizm cz�owieka, Jak leki i narkotyki wp�ywaj� na nasz organizm, Kokaina i amfetamina a organizm cz�owieka, Epitafium dla narkomana, Palenie tytoniu a fizjologia cz�owieka. Mo�liwo�� ujrzenia zdj�� zniszczonych ludzkich organ�w, pod wp�ywem substancji toksycznych, pozwala m�odzie�y na refleksj� i lepsze zrozumienie faktycznego zakresu wyrz�dzanych szk�d. W utrwaleniu wiadomo�ci pomagaj� za��czane broszury z propozycjami wykorzystania program�w podczas szkolnych zaj��. Materia�y te zawieraj� s�owniczek podstawowych poj��, streszczenie filmu i proponowane tematy do dyskusji. Pomagaj� one tak�e w stwierdzeniu poziomu w�asnego uzale�nienia, poniewa� ukazuj� charakterystyczne cechy zachowania organizmu w r�nych stadiach uzale�nienia. Ta samoocena w�asnego stanu w najlepszy spos�b mo�e sk�oni� ucznia zagro�onego uzale�nieniem, wzgl�dnie wykazuj�cego ju� oznaki uzale�nienia, do podj�cia odpowiednich �rodk�w zapobiegawczych.

W stwierdzeniu poziomu w�asnego uzale�nienia cz�sto pomagaj� w�a�nie pokazy filmowe. Makiety, animacje w zestawieniu z wk�adk� metodyczn� ukazuj� charakterystyczne cechy zachowania organizmu w r�nych stadiach choroby. Ta samoocena w najlepszy spos�b mo�e sk�oni� zagro�onego uzale�nieniem czy ju� uzale�nionego do podj�cia odpowiednich �rodk�w zapobiegawczych lub leczniczych. Dlatego multimedialne propozycje zapoznaj� czytelnik�w z wachlarzem oferty pomocowej.

Z innych program�w edukacyjnych warto zwr�ci� uwag� na zestaw nagra� video i scenariuszy do prowadzenia zaj�� profilaktycznych pt. Opiekun. O dawaniu i braniu. Powy�szy film opr�cz przedstawienia problemu za�ywania narkotyk�w pokazuje postawy przejawiaj�ce styl �ycia wolny od uzale�niania si�. Jest to bardzo wa�ne, je�eli wzi�te zostan� pod uwag� trudno�ci, z jakimi borykaj� si� wychowawcy, cz�sto daremnie poszukuj�cy i wskazuj�cy atrakcyjnych form aktywno�ci skierowanych do ich podopiecznych.

Profilaktyce uzale�nie� po�wi�cone s� r�wnie� ksi��ki, czasopisma, biuletyny, broszury i inne pomoce dydaktyczne wydawane przez ca�y szereg instytucji oraz organizacji pozarz�dowych, dzia�aj�cych na polu przeciwdzia�ania uzale�nieniom. Dla u�atwienia poszukiwa� pozycji przydatnych w pracy wychowawczej nauczyciela wymieni� mo�na kilka najwa�niejszych, jak Pe�nomocnika Ministra Zdrowia i Opieki Spo�ecznej do Spraw Profilaktyki i Rozwi�zywania Problem�w Alkoholowych, Instytut Psychologii Zdrowia i Trze�wo�ci, Instytut Psychiatrii i Neurologii (tutaj: Pracowni� O�wiaty Zdrowotnej Zak�adu Bada� nad Alkoholizmem i Toksykomaniami), Fundacj� im. Stefana Batorego (tutaj: Komisj� Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu i Innych Uzale�nie�), Pa�stwow� Agencj� Rozwi�zywania Problem�w Alkoholowych i Towarzystwo Rodzic�w Dzieci Uzale�nionych "Powr�t z U".

Literatura w terapiach odwykowych

Tre�ci zawarte w dalszej cz�ci opracowano z my�l� o pomocy m�odzie�y ju� uzale�nionej. Poniewa� jednak granica pomi�dzy u�ywaniem, nadu�ywaniem i uzale�nieniem od substancji toksycznych w wielu wypadkach jest p�ynna, zastosowanie poszczeg�lnych form dzia�a� diagnostycznych oraz terapeutycznych, w najwy�szym stopniu jest zalecane w ramach pracy wychowawczej i pedagogicznej w masowych szko�ach. Argumentem za tym przemawiaj�cym staje si� sama rzeczywisto��, zw�aszcza ma�ych miejscowo�ci i wsi, w kt�rych brakuje profesjonalnej oferty pomocy skierowanej do dzieci i ich rodzic�w. Nie zawsze, bowiem (a mo�e rzadko kiedy), przekazanie sprawy do s�du rodzinnego, z zamys�em skierowania ucznia na przymusowe leczenie w o�rodku ca�odobowym okazuje si� dobrym rozwi�zaniem. Moje w�asne do�wiadczenia, polegaj�ce na �mudnych poszukiwaniach odpowiednich plac�wek, pokazuj� �e wysoki odsetek skierowanej m�odzie�y, zgodnie z zaleceniami rodzinnych o�rodk�w diagnostyczno-konsultacyjnych przy s�dach rejonowych, nie potrafi utrzyma� wstrzemi�liwo�ci przez d�u�szy czas. Wynikaj�ce z tego ucieczki z o�rodk�w rehabilitacyjnych rozpoczynaj� ca�y ko�owr�t tragedii rodzinnych, z kt�rego z biegiem czasu coraz trudniej si� wyzwoli�. St�d konieczne jest zawsze dok�adne przeanalizowanie przez kadr� pedagogiczn� wsp�lnie z rodzicami rokowa� zwi�zanych z leczeniem zamkni�tym. Pochopne skre�lanie problemowych uczni�w z ewidencji szko�y nie jest �adnym rozwi�zaniem.

W Polsce jest wydawanych kilka czasopism po�wi�conych problemom uzale�nienia. Z uwagi na to, �e ich adresatami s� przede wszystkim osoby zwi�zane z problemem alkoholizmu, kwestia narkomanii traktowana w nich jest w mniejszym zakresie. Niemniej tak�e narkomanii i pomagaj�cy im wychowawcy mog� podczas leczenia oraz p�niej w czasie utrzymywania wstrzemi�liwo�ci wiele czerpa� z monotematycznych periodyk�w: Problemy Alkoholizmu, �wiat Problem�w, Trze�wymi B�d�cie, Alkoholizm i Narkomania i cz�ciowo poruszaj�cych problematyk� uzale�nie�: Wychowania Na Co Dzie�, Niebieskiej Linii. Problem�w Opieku�czo-Wychowawczych.

Udzia� materia��w czytelniczych we w�a�ciwych terapiach odwykowych ludzi uzale�nionych od narkotyk�w jest r�wnie� ogromny. Przyk�adowo, w najcz�ciej stosowanym w rehabilitacji Programem Dwunastu Krok�w chorzy zapoznaj� si� z literatur� samopomocow� dotycz�c� ich stanu oraz sposobu zdrowienia. R�wnie� dzi�ki zalecanemu przez terapeut�w czytaniu biografii innych uzale�nionych, spostrzegaj� oraz analizuj� w�asne mechanizmy obronne uniemo�liwiaj�ce im pokonywanie choroby.

O znacznej roli ksi��ki mo�na tak�e m�wi� przy realizacji innego modelu leczenia uzale�nionych, tzw. treningu zachowa� konstruktywnych. Du�� wag� k�adzie on na strategie radzenia sobie z problemami psychicznymi poprzez modyfikacje w�asnego stylu �ycia, czyli kr�tko m�wi�c dziennego rozk�adu zaj��. W sytuacji, kiedy uzale�niony przed przyst�pieniem do leczenia nie wykonywa� przyjemnych zaj��, spe�niaj�c w wi�kszo�ci nielubiane obowi�zki, to m�g� odczuwa� osamotnienie, stan depresji, kt�re w dalszej kolejno�ci sk�ania�y go do za�ycia �rodka narkotycznego. W czasie leczenia odwykowego brak tego �rodka, w po��czeniu z niedostateczn� ilo�ci� przyjemnych zaj��, stwarza� mo�e nud� i pustk�. Dlatego w ramach sesji terapeutycznych ka�dy pacjent musi opracowa� w�asn� list� tzw. przyjemnych zaj��. Intelektualnie i duchowo rozwojowe znaczenie ksi��ek oraz alternatywnych materia��w czytelniczych stwarza tutaj pod�o�e "pozytywnego uzale�nienia", a tak�e mo�liwo�ci zwi�kszania kontroli nad w�asnymi emocjami i zachowaniem.

Trudno natomiast m�wi� o najlepszym typie literatury czytanej dla zaspokojenia potrzeb estetycznych, intelektualnych czy te� dla relaksu. Na przyk�ad osoby lecz�ce si� w O�rodku Rehabilitacji Narkoman�w w Toruniu, dzi�ki udost�pnianiu ksi��ek przez O�rodek Czytelnictwa Chorych i Niepe�nosprawnych w Ksi��nicy Kopernika�skiej wypo�yczaj� bardzo r�ne pozycje. S� w�r�d nich ksi��ki M. Bu�hakowa, U. Eco, W. Faulknera, W. Whartona, K. Vonneguta, G. Orwella, I. Singera, W. �ysiaka, ale tak�e Z. Herberta, H. Po�wiatowskiej, J. Szczepa�skiego czy W. Tatarkiewicza.

Kilka s��w teraz o sposobach walki z konfliktowymi sytuacjami. Bardzo istotne s� tu treningi edukacyjne nowych zachowa�, wiedza na temat uzale�nienia, mo�liwo�ci zdrowienia oraz konieczno�ci akceptacji w�asnych, "trze�wych" potrzeb. I tutaj, r�wnie� cennym narz�dziem terapeutycznym s� ksi��ki, wzgl�dnie alternatywne materia�y czytelnicze. Poniewa� zdecydowana wi�kszo�� os�b uzale�nionych jest bardzo m�oda, nie jest w stanie zdoby� kwalifikacji, potrzebnych do w�a�ciwego funkcjonowania w �rodowisku spo�ecznym. Kilkuletni okres za�ywania szeroko pojmowanych �rodk�w narkotycznych, w decyduj�cej mierze przyczynia si� do nie uzyskania nawet minimalnego wykszta�cenia. Dlatego cz�sto podr�cznik szkolny, literatura zalecana z j�zyka polskiego staj� si� jedynym obok wsparcia kogo� z zespo�u terapeutycznego czy lepiej wykszta�conego uzale�nionego, sposobem dokszta�cenia. Mimo �e zapewnienie obowi�zku szkolnego spoczywa na ustanowionych opiekunach ma�oletniego, praktyka pokazuje, �e z jego wype�nianiem bywa bardzo r�nie. Szczeg�lne znaczenie samokszta�cenie nabiera w czasie przebywania na oddzia�ach ca�odobowych, ale te� w okresie p�niejszym. Warstwa edukacyjna s�owa pisanego ma r�wnie� sens w najwcze�niejszych etapach leczenia, pocz�wszy od wypisania historii choroby, poprzez zapisane zadania do zrealizowania na nast�pny seans, wypisywanie dzienniczk�w uczu�, a sko�czywszy na udziale w grupie edukacyjnej. Dzi�ki nim uzale�niony zapoznaje si� z w�asn� chorob�, jej przebiegiem, towarzysz�cymi objawami, mechanizmami uzale�nienia, historiami innych chorych. Sporz�dzanie notatek ze spotka� grup edukacyjnych pozwala narkomanowi tak�e na nauk� g�o�nego wyra�ania swoich spostrze�e�, my�li, zwyk�ego wys�awiania si� podczas zdawanych terapeucie relacji z post�p�w zdrowienia. Literatura pi�kna dzi�ki analizie zachowa� ksi��kowych bohater�w daje te� bezsprzecznie mo�liwo�� wgl�du do samego siebie i do�wiadczanie w�asnych emocji. Ponowne kszta�cenie tej umiej�tno�ci staj� si� jednym z podstawowych warunk�w zwalczania choroby uzale�nieniowej.

Czytelnictwo i biblioterapia narkoman�w - badania w�asne

Interesuj�ce, pod k�tem pracy terapeutycznej z m�odzie�� szkoln�, badania nad udzia�em literatury w �yciu os�b uzale�nionych i rol� materia��w czytelniczych w rehabilitacji narkoman�w przeprowadzi�em w szkole podstawowej i gimnazjum przy Pogotowiu Opieku�czym w Toruniu. Dokona�em ich w dw�ch etapach. Pierwszym - wst�pnym, z u�yciem jako narz�dzia kr�tkiej ankiety czytelniczej. Drugim - g��wnym, skupiaj�cym si� na obserwacjach przebywaj�cych w o�rodku os�b oraz rozmowach biblioterapeutycznych, cz�ciowo bazuj�cych na za�o�eniach kr�tkoterminowej indywidualnej terapii analitycznej. Na tematyk� rozm�w przede wszystkim mia�y wp�yw wyniki sonda�u, kt�ry mia� okre�li� mi�dzy innymi kr�gi zainteresowa� czytelniczych badanych, a tak�e ich do�wiadczenia czytelnicze. Ostatni badany element mia� zosta� wykorzystany w podczas stosowanej terapii retrospekcyjnej.

Wst�pny sonda� sk�ada� si� z dw�ch pyta� socjometrycznych, dotycz�cych wieku oraz aktualnego wykszta�cenia i czterech pyta� otwartych, zwi�zanych z zagadnieniami dotycz�cymi czytelnictwa. W grupie badawczej do czynienia mia�em z m�odzie�� uzale�nion� przewa�nie od substancji wziewnych. Kr�tko przedstawiaj�c problematyk� tego rodzaju uzle�nienia nale�y wspomnie�, �e inhalantomania polega na wdychaniu, w�chaniu lotnych substancji chemicznych. Obecnie najcz�ciej wdychanymi w Polsce �rodkami s� takie syntetyki, jak tr�jchlorek etylu (tri), butapren, terpentyna, benzen, toluen, lakiery, terpentyna, nafta, rozpuszczalniki farb, autovidol, aerozole, werniks, nitro, siluks, aceton, eter, octany, wywabiacze plam, zmywacze do paznokci, heksan, glikole itp. Generalizuj�c powy�szy wykaz mo�na powiedzie�, �e m�odzie� zdolna jest do za�ywania praktycznie wszystkich �rodk�w o intensywnym zapachu, dost�pnych w sklepach drogeryjnych, przemys�owych, malarskich.

W �rodowisku Pogotowia Opieku�czego w Toruniu za�ywanie rozpuszczalnik�w i klej�w praktykowane by�o przez jego wychowank�w przed umieszczeniem w plac�wce, jak te� podczas pobytu w niej. By� mo�e z tego powodu, ich uzale�nienie kadra pedagogiczno-psychologiczna traktowa�a jako rzecz drugoplanow�, od�o�on� do pracy w p�niejszym - nieokre�lonym bli�ej - czasie. O wyborze konkretnej grupy badawczej zadecydowa�y opinie pracownik�w poradni pedagogiczno-psychologicznych, szpitali psychiatrycznych, uznaj�cych poszczeg�lnych wychowank�w za uzale�nionych.

Badana grupa liczy�a sze�ciu wychowank�w Pogotowia Opieku�czego (czterech ch�opc�w i dw�jk� dziewcz�t). �rednia wieku wynios�a 16 lat, a przedzia� wiekowy zawiera� si� mi�dzy 14 i 17 rokiem �ycia. Spo�r�d nich tylko jeden ch�opiec rozpocz�� nauk� w zasadniczej szkole zawodowej, pozostali za� badani ucz�szczali do szko�y podstawowej (w tym miejscu musz� doda�, i� wszyscy wychowankowie mieli stwierdzon� norm� intelektualn�, a niekiedy kilkuletnie op�nienia szkolne spowodowane by�y wy��cznie czynnikiem spo�ecznym: patologi� w �rodowisku rodzinnym, r�wie�niczym, bezradno�ci� rodzicielsk�, kontaktem z substancjami uzale�niaj�cymi itp.). Dlatego poza pierwszymi dwoma pytaniami socjometrycznymi, wszystkie pozosta�e z ankiety przynios�y badanym niebywa�e k�opoty. Mi�dzy innymi z tego powodu zmuszony by�em uwzgl�dnia� w odpowiedziach sonda�owych opr�cz podawanych przez m�odzie� pozycji ksi��kowych, tak�e czasopisma i filmy.

Na pytanie dotycz�ce kontaktu respondenta z literatur� przed okresem za�ywania �rodk�w toksycznych nikt nie odpowiedzia�, �e czyta� ksi��ki wybrane samodzielnie, dla w�asnej przyjemno�ci. Jedynie jeden ch�opiec napisa�, �e czyta� ksi��ki o wojnie, mi�o�ci i k�amstwie. Zaobserwowa�em jednak u niego niezwykle s�ab� umiej�tno�� czytania, zw�aszcza ze zrozumieniem, dlatego ow� deklaracj� raczej uzna� nale�y za w�tpliw�. Dwie inne osoby stwierdzi�y, i� czyta�y lektury szkolne, mi�dzy innymi W pustyni i w puszczy, Dzieci z Bullerbyn, S�o� Trombalski. Wszyscy ankietowani mieli z kolei kontakt z literatur� pod postaci� filmu, aczkolwiek w wymienionych obrazach dominowa�y nie pozycje filmowe oparte na literackiej klasyce, lecz kino zdecydowanie komercyjne. By�y to przede wszystkim filmy akcji, melodramaty, horrory itp. Jedna dziewczynka zadeklarowa�a ogl�danie ekranizacji ksi��ki Pami�tnik narkomanki.

Na pytanie dotycz�ce zmiany upodoba� czytelniczych w okresie uzale�nienia, dwie osoby odpowiedzia�y, �e nie mia�y �adnego kontaktu z literatur�, czy to pod postaci� ksi��kow� czy filmow�. Trzy dalsze osoby ograniczy�y si� do telewizji i ewentualnie m�odzie�owych czasopism Brawo, Popcorn, gdzie zainteresowa�y si� obrazkowymi historyjkami dotycz�cymi prze�y� mi�osnych ich r�wie�nik�w. Jedna respondentka rozpocz�a w okresie uzale�nienia poszukiwanie pozycji dotycz�cych narkoman�w, poniewa� interesowa�o j�, jak wygl�da �ycie innych, podobnych jej os�b. Na podstawie analizy ich post�powania sprawdza�a, czy sama jest narkomank�. Mamy to wi�c do czynienia z nie�wiadom� dzia�alno�ci� autoterapeutyczn�.

Moje pytanie o aktualn� rol� ksi��ki w �yciu badanych, spotka�o si� z trzema rodzajami odpowiedzi. Dwie osoby ogl�da�y filmy o narkomanach i na�ladowa�y ich zachowania. W wypowiedzi jednego z nich pad�o nawet zdanie: "podoba�o mi si�, jak brali narkotyki". Dalsza dw�jka ankietowanych otwarcie g�osi�a, i� potrzebuje pomocy, �e zaprzesta�aby brania, gdyby kto� im powiedzia�, w jaki spos�b to uczyni�. Jak twierdzili, gdyby podsuni�to im jakie� odpowiednie ksi��ki, to na pewno i one pomog�yby w wyj�ciu z na�ogu. Ostatnia dw�jka mia�a ju� kontakt z terapeutycznymi lekturami, jak na przyk�ad Pami�tnik narkomanki i stwierdzi�a, �e dzi�ki ksi��ce na jaki� czas zaprzesta�a za�ywania substancji toksycznych. Dzi�ki pami�tnikowym pozycjom o narkomanii osoby te zrozumia�y, �e "bycie narkomank� nie ma i nie b�dzie mia�o �adnego sensu". W tym miejscu warte by�oby przytoczenie relacji nauczycielki j�zyka polskiego w szkole, do kt�rej ucz�szczali wychowankowie Pogotowia Opieku�czego Na podstawie rozmowy dowiedzia�em si�, �e przerabianie lektur polega na g�o�nym czytaniu ich fragment�w przez nauczycielk� lub poszczeg�lnych uczni�w, podczas lekcji j�zyka polskiego. Mimo i� na miejscu znajdowa�a si� du�a biblioteka szkolna, jej zasoby nie by�y udost�pniane uczniom, gdy� niszczyli ksi��ki, cz�sto nie zwracali ich po wypo�yczeniu, a poza tym prawie wcale nie umieli czyta�(!) - jak stwierdzi�a polonistka. T� do�� krytyczn� opini�, dotycz�c� poziomu ukulturalnienia m�odzie�y plac�wkowej, mog� w pewnym zakresie r�wnie� potwierdzi�, dzi�ki moim obserwacjom. Niejednokrotnie by�em �wiadkiem bezmy�lnych atak�w niszczenia wszystkiego co by�o w zasi�gu wychowank�w, nie pomijaj�c palonych b�d� wyrzucanych przez okno podr�cznik�w lub szkolnych zeszyt�w. Niestety nie spotyka�o si� to zazwyczaj z zdecydowanymi reakcjami wychowawc�w, kt�rzy raczej sk�onni byli wyda� nowe artyku�y z magazynu, ni� sprawia� sobie k�opotliwe obowi�zki pedagogiczne w perspektywie rych�o ko�czonego dy�uru w pracy. Ta beztroska polityka socjalizacyjna o�rodka, przynosi�a jednak niebywa�e koszty utrzymania i w czasie moich bada� si�ga�y one oko�o 4.500 z�otych miesi�cznie, wydawanych na jednego wychowanka!

Do�� du�e k�opoty sprawi�o badanym ostatnie pytanie sonda�u, skupiaj�ce si� na podaniu przyczyn si�gania po lektur�. Notabene wcze�niejsze odpowiedzi w znacznym stopniu ju� wykaza�y, �e tak naprawd� czytelnictwo w Pogotowiu Opieku�czym nie istnieje. Najcz�stszymi jednak podanymi impulsami czytania by�y: "dla dokszta�cania (informacji)", "z ciekawo�ci", "z obowi�zku", "dla zmiany samopoczucia (ze smutku, ze szcz�cia)", "z nudy", "dla relaksu".

Po analizie wynik�w sonda�y wst�pnych dopracowano metodyk� modelu rozm�w w ramach terapii indywidualnej, zamierzonych w dalszej cz�ci programu badawczego. Pierwotne za�o�enia wyznaczono przed przyst�pieniem do bada� w Pogotowiu Opieku�czym w Toruniu, na podstawie do�wiadcze� uzyskanych w toku prowadzonych przeze mnie zaj�� z innymi grupami narkoman�w, mi�dzy innymi przebywaj�cymi w O�rodku Rehabilitacji Narkoman�w przy Wojew�dzkim O�rodku Lecznictwa Psychiatrycznego w Toruniu. Za�o�eniem programu by�o, �e mia� on by� modyfikowany dla ka�dego uzale�nionego osobno, w zale�no�ci od rezultat�w pisemnej ankiety oraz post�p�w terapeutycznych. Poniewa� seanse trwa� mia�y do 2 godzin, ca�o�ci podejmowanej tematyki nie spos�b by�o om�wi� podczas jednego spotkania. Dlatego spotkania z ka�dym uzale�nionym odbywa� si� mia�y kilkakrotnie, zazwyczaj raz w tygodniu. Ca�y cykl trwa� powinien przeci�tnie oko�o 30 - 45 dni. Schemat ka�dej rozmowy oscylowa� wok� jednego z czterech blok�w tematycznych. Pierwszy, zdecydowanie o zabarwieniu terapii retrospekcyjnej, dotyczy� inicjacji czytelniczych, pierwszych bohater�w literackich. Drugi, �ci�le nawi�zuj�cy do wcze�niejszego, analizowa� obecno�� fascynacji czytelniczych z wczesnego dzieci�stwa. Trzecia grupa podejmowanych zagadnie�, mia�a na celu doszukanie si� wp�yw�w literatury na w�asne zdrowienie, mo�liwo�ci zaczerpni�cia cech charakteru postaci literackich oraz ich post�powania i ewentualnych brak�w to uniemo�liwiaj�cych. Ostatnie zagadnienia skupia�y si� na okre�leniu idealnego typu literatury w procesie zdrowienia. Sama idea tych rozm�w poza warstw� informacyjn� na potrzeby bada�, mia�a mie� te� drug�: terapeutyczn�, opieraj�c� si� na dw�ch elementach. Pierwszym - retrospekcyjnym, pr�buj�cych odnale�� za pomoc� ksi��ki najwspanialsze chwile w �yciu. Przypomnienie atrakcyjno�ci wcze�niejszy lat mia�o mie� charakter por�wnawczy w zestawieniu z okresem za�ywania �rodk�w toksycznych i jednocze�nie motywacj� do ci�g�ego pod��ania w kierunku zdrowienia. Zwa�ywszy na bardzo m�ody wiek badanych realizacja tego postulatu by�a z samego za�o�enia niezwykle trudna, jednak wszelkie techniki konfrontacji dla os�b uzale�nionych, zdaniem autora jest jednym z wa�niejszych element�w pomocy psychologicznej w procesie zdrowienia z na�ogu. Drugim elementem terapeutycznej warstwy przeprowadzanych rozm�w mia�o by� zmierzanie do okre�lenia wzoru osobowego u ka�dego narkomana. Idea� ten r�wnie� mia� by� zaczerpni�ty z literatury. Por�wnywanie w�asnych cech charakterologicznych z ulubion� postaci� ksi��kow�, mia�o na celu lepsze poznanie w�asnej osobowo�ci i wyznaczenie krok�w pomagaj�cych i utrudniaj�cych zbli�enie si� do tego wzoru. Same pytania mia�y taki schemat, �e odpowiedzi na nie uk�ada�y si� jednocze�nie w pewnego rodzaju �yciorys czytelnictwa oraz uzale�nienia poszczeg�lnych rozm�wc�w.

Zgodnie z obawami, rozmowy przynios�y jednak niezwykle ma�o wa�nych informacji, zar�wno ze wzgl�du na nik�� przejrzysto�� wypowiedzi badanych, jak i ich negatywne nastawienie dla wszelkich ponadobowi�zkowych zaj�� w plac�wce. Niewielka �wiadomo�� wychowank�w Pogotowia Opieku�czego w Toruniu, dotycz�ca konsekwencji dalszego za�ywania substancji toksycznych spowodowa�a, �e propozycje terapii spotyka�y si� raczej z ma�ym zainteresowaniem. Generalnie nikt z rozm�wc�w nie zdawa� sobie sprawy z destrukcyjnego oddzia�ywania narkotyku na organizm ludzki. O tym, �e nie si�gano jeszcze po �rodki do�ylne, nie decydowa�y strach czy �wiadomo��, lecz w pe�ni zaspokajaj�ce dzia�anie klej�w i rozpuszczalnik�w. Zainteresowanie ksi��k� w warstwie edukacyjnej, relaksacyjnej lub terapeutycznej by�o bardzo niskie u wszystkich badanych wychowank�w. Zaledwie pojedyncze dzieci spo�r�d wszystkich przebywaj�cych w o�rodku wskazywa�y, �e czasami lektura wzbudza ich zainteresowanie. Oddzia�ywania poprzez literatur�, s� wi�c konieczne, jednak�e na pierwszy plan wysuwa si� wym�g ci�g�ego niwelowania zaleg�o�ci szkolnych. Dopiero w dalszym etapie mo�na m�wi� o u�ywaniu ksi��ki do zabaw, zaj�� dramowych, parateatralnych. Biblioterapia musi zatem mie� przede wszystkim charakter dydaktyczny, wyr�wnuj�cy i nawi�zuj�cy do wiedzy przekazywanej w szkole podstawowej. O leczeniu w o�rodkach rehabilitacyjnych dla narkoman�w, szpitalach psychiatrycznych, gdzie terapie bazuj� na odpowiednim rozwoju intelektualnym, nie mo�e by� wi�c mowy.

Z przedstawionych wynik�w bada� wynika jeden podstawowy wniosek. Nie istniej� idealne konspekty grupowych zaj�� biblioterapeutycznych, nawet w zbli�onych, pod wzgl�dem wiod�cej dysfunkcji, �rodowiskach. O ile wskazane jest okre�lenie metodyki post�powania na seansach, o tyle dob�r konkretnych tre�ci do opracowania w grupie uzale�nionych, poprzedzony musi by� indywidualnymi spotkaniami i gruntown� diagnoz� pedagogiczn�. Wst�pne poznanie fascynacji, deficyt�w czytelniczych u ka�dej z os�b daje mo�liwo�ci wyboru maksymalnie sp�jnej grupy, czy to na zasadzie podobie�stw czy przeciwno�ci - zale�nie od celu terapeutycznego danej grupy. Inne czynniki decydowa� zatem musz� o doborze do grupy o zabarwieniu terapi� retrospekcyjn�, inne dla grup o charakterze edukacyjnym, jeszcze inne przy poszukiwaniach wzor�w osobowych, na przyk�ad w ramach psychoterapii wgl�dowej, emocjonalnej. Z punktu widzenia badawczego wyniki biblioterapii w Pogotowiu Opieku�czym w Toruniu s� trudne do oszacowania w kr�tkim okresie czasu. Fakt dalszego pobytu uczestnik�w programu w o�rodkach psychiatrycznych lub specjalistycznych instytucjach terapeutycznych nie mo�e przes�dza� o jego przypisaniu w poczet zas�ug biblioterapii. By� mo�e, jej elementy mia�y znaczenie dla poszczeg�lnych os�b w p�niejszej pracy nad sob�. Z pewno�ci� jednak nie u wszystkich. Brak poparcia terapii w�a�ciwym wsparciem socjalnym nie rokuje najlepiej dla wychowank�w plac�wki. Wi�kszo�� z nich musi bowiem po osi�gni�ciu pe�noletno�ci wr�ci� do patologicznego �rodowiska rodzinnego i r�wie�niczego, przez kt�re zostali oni umieszczeni w Pogotowiu Opieku�czym.

Proponowana literatura

1. Cekiera Czes�aw, Psychoprofilaktyka uzale�nie� oraz terapia i resocjali�zacja os�b uzale�nionych, Lublin 1993.
2. Cox W. Miles, Osobowo�� na�ogowa. Encyklopedia wiedzy o uzale�nieniach, Warszawa 1995.
3. Dodziuk Anna, Kamecki W�odzimierz, Wyj�� z matni. Proste rozmowy o zgubnym na�ogu, Warszawa 1994.
4. Gorski Terence, Miller Merlene, Jak wytrwa� w trze�wo�ci. Poradnik zapobiegania nawrotom choroby, Warszawa 1991.
5. Gossop Michael, Narkomania. Mity i rzeczywisto��, Warszawa 1993.
6. Hostetler Jep, Dop�ki nie jest za p�no. Poradnik dla rodzic�w, Katowice 1995.
7. Maxwell Ruth, Dzieci, alkohol, narkotyki, Gda�sk 1994.
8. Monti Peter, Abrams David, Kadden Ronald, Cooney Ned, Psychologiczna terapia uzale�nienia od alkoholu. Przewodnik do treningu konstruktywnych zachowa�, Warszawa 1994.
9. Monti Peter, Abrams David, Kadden Ronald, Cooney Ned, Psychologiczna terapia uzale�nienia od alkoholu. Przewodnik do treningu konstruktywnych zachowa�, Warszawa 1994.
10. Robson Philip, Narkotyki, Krak�w 1997.

Referat wyg�oszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wroc�aw, 25-26 wrze�nia 2003

Powr�t