Irena Borecka

Biblioteka miejscem diagnozy psychologiczno-pedagogicznej

Trudno�ci edukacyjne dzieci mog� mie� swoje pod�o�e zar�wno w ich ograniczonych mo�liwo�ciach intelektualnych, (obni�ona norma intelektualna), jak i w zaburzeniach emocjonalnych oraz r�nego rodzaju dysfunkcjach organizmu przejawiaj�cych si� min. dyskleksj�, dysortografi�, dysgrafi�, dyskalkuli�.. Do braku osi�gni�� szkolnych przyczynia� mo�e si� niepe�nosprawno��, r�nego rodzaju choroby, w tym tak�e natury neurologicznej.

Przyczyny niepowodze� szkolnych tkwi� mog� tak�e w zaniedbaniach wychowawczych lub w absencji ucznia. K�opoty w szkole mog� mie� wszyscy ci, kt�rzy czuj� si� niekochani, skrzywdzeni w domu rodzinnym lub w jaki� spos�b wykorzystywani ( w domu lub �rodowisku r�wie�niczym).

W ka�dej szkole podstawowej prowadzi si� zaj�cia korekcyjno - wyr�wnawcze jako element terapii pedagogicznej, kt�ra stanowi swoistego rodzaju interwencj� wychowawcz� zmierzaj�c� do uzyskania istotnych, pozytywnych zmian w sferze emocjonalno-motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiej�tno�ci dziecka. Ma na celu eliminowanie niepowodze� szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji. Zajmuje si� usuwaniem bezpo�rednich przyczyn niepowodze� dziecka, wyr�wnywaniem jego brak�w edukacyjnych i przywr�ceniem prawid�owych postaw wobec nauki. Przyczynia si� do kszta�towania si� odpowiednich norm spo�ecznych, mechanizm�w przystosowawczych, postaw i umiej�tno�ci. Zmierza do u�atwiania wyboru w�a�ciwych wzorc�w przez usuwanie lub �agodzenie istniej�cych zaburze�. Wykorzystuj�c odpowiednie �rodki prowadzi dziecko drog� tw�rczego rozwoju osobowo�ci.

Jednak nie wszystkie dzieci, z r�nych powod�w, bywaj� ni� obj�te. W�wczas bibliotekarz mo�e si� w��czy� do pracy dydaktyczno - wychowawczej w danej klasie poprzez indywidualny program biblioterapeutyczny, traktowany jako swoista innowacja pedagogiczna skierowana na pomoc dziecku.

Do biblioteki trafiaj� dzieci wymagaj�ce specjalnych form pracy. Tak jest w przypadku pracy z dzieckiem kt�re ma:

• braki w umiejďż˝tnoďż˝ci czytania,
• trudnoďż˝ci w zapamiďż˝tywaniu symboli i cyfr,
• trudnoďż˝ci w opanowaniu umiejďż˝tnoďż˝ci odwzorowania liter, cyfr i caďż˝ych wyrazďż˝w,
• rďż˝nego typu lďż˝ki np. przed zabieraniem gďż˝osu i czytaniu w klasie
• zaburzone zachowanie.

Celem dzia�ania biblioterapeutycznego jest w�wczas:

• zrelaksowanie ucznia przed i po zajďż˝ciach lekcyjnych,
• niwelowanie napi�� szkolnych,
• pomoc w przeďż˝amaniu ( pokonywaniu) rďż˝nego rodzaju strachu ( lďż˝ku) np. przed gďż˝oďż˝nym mďż˝wieniem, wystďż˝pieniem przed nieznanymi osobami itp.
• zainteresowanie takďż˝ literaturďż˝ dla dzieci i mďż˝odzieďż˝y, ktďż˝ra moďż˝e wspomagaďż˝ rozwďż˝j intelektualny odbiorcy oraz takimi tekstami terapeutycznymi, ktďż˝re umoďż˝liwiajďż˝cďż˝ rewalidacje mowy w sposďż˝b niekonwencjonalny,
• usprawnienie technik uczenia siďż˝,
• utrwalanie wiadomoďż˝ci szkolnych,
• orientacja w otaczajďż˝cej rzeczywistoďż˝ci.

Zaj�cia biblioterapeutyczne o charakterze edukacyjno-korekcyjnym odbywa� si� powinny codziennie. Mog� one mie� charakter zaj�� indywidualnych lub grupowych. Ich czas trwania zale�y od kondycji psychicznej ucznia, jego zainteresowa� i aktualnie realizowanego materia�u dydaktycznego. W uzasadnionych przypadkach mog�yby wi�c trwa� od 30 minut do 2 godzin.

Przyst�puj�c do opracowania indywidualnego programu biblioterapeutycznego nale�y:

• jak najszybciej rozpoznaďż˝ rodzaj zaburzeďż˝ dziecka i jego moďż˝liwoďż˝ci,
• precyzyjne okreďż˝liďż˝ cele terapii z wykorzystaniem ďż˝rodkďż˝w czytelniczych,
• przygotowaďż˝ odpowiednie teksty literackie oraz alternatywne materiaďż˝y czytelnicze np.: do ďż˝wiczeďż˝ logopedycznych, usprawniajďż˝ce analizator wzroku lub sďż˝uchu.

W tych zaj�ciach wa�nym czynnikiem jest intelektualna mobilizacja ucznia, kt�r� osi�gn�� mo�na poprzez zaciekawienie podsycane tajemniczo�ci� towarzysz�c� wst�pnemu elementowi zaj��.

Warto zatem zgromadzi� w bibliotece "zaczarowane skrzynki", "czarodziejskie pude�ka" i inne "cudowne przedmioty", w kt�rych ukryte s� zar�wno pewne �rodki dydaktyczne jak i polecenia oraz zadania do wykonania.

Pierwsze zaj�cia zawsze powinny by� zwi�zane z poznawaniem miejsca, w kt�rym b�d� si� one odbywa�. Mo�na zatem w spos�b interesuj�cy zaprezentowa� zar�wno pomieszczenia biblioteczne jak i zbiory. Podczas tego etapu zaj�� bibliotekarz obserwuje ucznia i weryfikuje diagnoz� i opinie o uczniu przekazane mu przez nauczyciela. W�wczas jest okazja do rozbudzenia jego ciekawo�ci i nawi�zania z nim wi�zi emocjonalnej.

Drugie spotkanie wi��e si� ju� z realizacj� zaplanowanego programu. Powinno ono stwarza� dziecku okazje do przyswojenia podstawowych termin�w u�ywanych podczas zaj�� bibliotecznych. Powinny tak�e przyczynia� si� do wyrobienia nawyku przychodzenia do biblioteki.

Zaj�cia trzecie mog� mie� charakter monotematyczny i by� np. zwi�zane z dana por� roku, przestrzeni� czy jakim� istotnym wydarzeniem. Zaczyna� si� b�d� od wsp�lnego ogl�dania zestawu ksi��ek na dany temat (atlas grzyb�w, album o lesie lub np.: album fotograficzny o Puszczy Bia�owieskiej). Bibliotekarz d��y do tego, aby dziecko skoncentrowa�o si� na jakim� temacie szczeg�owym np. grzyby.

Po rozmowie o ksi��kach dziecko wkracza w nast�pny etap zaj�� - rysowanie grzyb�w na du�ych arkuszach papieru pakowego. �wiczenie to ma na celu wzmocni� motoryk� d�oni dziecka.

Kolejne spotkanie jest okazj� do �wiczenia pami�ci i umiej�tno�ci czytania. W tym celu bibliotekarz mo�e wykorzysta� ksi��eczk� J. Brzechwy. "Grzyby".

To tak�e element zaj�� logopedycznych maj�cych na celu opanowanie s�owa" grzyb".

Pierwsze �wiczenie mo�e polega� na napisaniu, "po �ladzie" wyraz�w " grzyb" i " grzyby". Kolejne polecenie dotyczy� mo�e narysowania jakiego� wybranego przez ucznia rodzaju grzyba (muchomora) lub grzyb�w. W ten spos�b przechodzi si� do kolejnego etapu zaj�� - liczenia, oraz utrwalania wiedzy o zbiorach.

Niezmiernie wa�nym elementem zaj�� korekcyjno - kompensacyjnych s� �wiczenia o charakterze relaksuj�cym, kt�re pozwalaj� opa�� emocjom oraz, po stopniowym wyciszeniu uczestnik�w, pozwalaj� przej�� do zaj�� usprawniaj�cych inn� funkcj�. Mo�na je ��czy� z �wiczeniami dramowymi, np. takimi jak wchodzenie w rol� poszczeg�lnych zbiorowisk �rodowiska przyrodniczego. Pozwala to uczestnikom nie tylko przypomnie� sobie posiadan� na ten temat wiedz� ale i zidentyfikowa� si� z dan� ro�lin�, czy zwierz�ciem. To prowadzi do uaktywnienia wyobra�ni dziecka i daje mu szans� spojrze� na swoje mo�liwo�ci i osi�gni�cia znacznie przychylniej.

�wietnie �wiczy pami�� i rozwija spostrzegawczo�� zabawa "w ksi�garni�"". Rozpoczynamy j� od obejrzenia odpowiedniej ilustracji a nast�pnie przechodzimy do" kupowania" sze�ciu lub dziewi�ciu r�nych ksi��ek wy�o�onych na bibliotecznej p�ce. Kupuj�cym raz jest ucze� a raz ja. Sprzedaj�cy mia� za zadanie odliczy� ilo�� kupowanych ksi��ek licz�c g�o�no wymienia� cyfry. Kolejne zadanie o wy�szym stopniu trudno�ci polega� mo�e na liczeniu pieni�dzy potrzebnych do nabycia pewnej liczby ksi��ek.

W zale�no�ci od wieku i stopnia trudno�ci edukacyjnych uczni�w bibliotekarz szkolny, po konsultacjach z nauczycielem danego przedmiotu, mo�e zaproponowa� r�norodne zaj�cia. B�d� to typowe zaj�cia czytelnicze o charakterze biblioterapeutycznym lub zaj�cia korekcyjno-wyr�wnawcze wzbogacone �rodkami czytelniczymi i technikami biblioterapeutycznymi.

Ich celem b�dzie g��wnie wyr�wnywanie brak�w edukacyjnych i wzmacnianie motywacji do uczenia si�. Mog� one by� realizowane na podstawie znanych bibliotekarzom program�w lub na podstawie ich program�w autorskich opartych o techniki terapii pedagogicznej i pedagogiki zabawy. Musz� si� one jednak znacznie r�ni� od tradycyjnych zaj�� lekcyjnych. Ich atutem jest przede wszystkim atrakcyjno�� proponowanej formy i zdobyty, podczas nich, zakres umiej�tno�ci i wiedzy.

Takie zaj�cia mog� jednak prowadzi� tylko bibliotekarze, kt�rzy odbyli szkolenie z zakresu biblioterapii (a jest ich w Polsce ju� bardzo wielu) Dla tych, kt�rzy jeszcze nie opracowali w�asnych program�w proponuj� zastosowanie publikowanych propozycji :"I ja tak mog�", "Ja te� tak potrafi�"^[1].W zale�no�ci od potrzeb uczestnik�w zaj�� trzeba je zmodyfikowa� i dostosowa� do nadrz�dnego celu terapii. Te programy, opracowane przeze mnie przed kilkoma laty, dobrze s�u�� tym uczniom, kt�rzy maj� trudno�ci w czytaniu i pisaniu. Zmierzaj� bowiem do utrwalenia techniki czytania ze zrozumieniem, pisania tzw." tw�rczej notatki", konstrukcji planu czytanki itp.

Przyczyniaj� si� do nabycia przez nich tak�e umiej�tno�ci opowiadania. Programy te maj� t� zalet�, �e ka�dy nauczyciel realizuj�c je mo�e w nich wykorzystywa� dowolne teksty. Sam zdecyduje, kt�re uzupe�ni� program danego przedmiotu lub b�d� si� wi�za� si� z zainteresowaniami uczni�w.

Jednak zaj�cia te, przynajmniej w pierwszym okresie pracy, musz� by� oparte o teksty proste, tak aby uczniom uda�o si� pokona� barier� publicznego, g�o�nego czytania. Podczas tych zaj��, prowadzonych w bibliotece, wi�c w nieco innej atmosferze ni� w klasie, bibliotekarz-biblioterapeuta b�dzie wykorzystywa� metodyk� nauczania pocz�tkowego i metodyk� zaj�� korekcyjno-wyr�wnawczych. Zawsze b�dzie musia� pami�ta� o indywidualnym podej�ciu do ka�dego ucznia, i o stopniowaniu wymaga�.

Ale zanim przyst�pi si� do ich realizacji dobrze by�oby, aby wszyscy przyszli uczestnicy tych program�w, mogli wzi�� udzia� w zaj�ciach integruj�cych oraz w zaj�ciach z biblioterapii reminiscencyjnej odwo�uj�cej si� do ich czytelniczych do�wiadcze�.

Typowe modele post�powanie biblioterapeutycznego opieraj� si� o pewne sta�e, niezmienne, elementy:

• diagnozďż˝, w ktďż˝rej mieďż˝ci siďż˝ zarďż˝wno rozpoznanie problemďż˝w ucznia (wychowanka) jak i przewidywanie skutkďż˝w planowanego dziaďż˝ania terapeutycznego opartego o odpowiedni
• dobďż˝r literatury, ktďż˝ry ďż˝ciďż˝le wi��e siďż˝ z danďż˝ sytuacjďż˝ terapeutycznďż˝,
• postďż˝powaniem terapeutyczno-wychowawczym, opartym przede wszystkim o
• czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy zaďż˝ tylko sďż˝uchanie) obudowane jeszcze dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiednich wpďż˝ywďż˝w na ucznia umoďż˝liwiajďż˝cych mu:
  • identyfikacjďż˝ z bohaterem literackim lub sytuacjďż˝, ktďż˝ra prowadziďż˝ moďż˝e do
  • refleksji nad czytanym tekstem, samym sobďż˝ i sytuacjďż˝ w jakiej siďż˝ on aktualnie znajduje, co daje mu szansďż˝ przeďż˝ycia stanu
    • katharsis, ktďż˝ry jest rodzajem "oczyszczenia", odreagowania, pozwalajďż˝cym na dokonanie
    • wglďż˝du w samego siebie, co moďż˝e doprowadziďż˝ do
    • zmian w postawach i zachowaniu.

Czas trwania post�powania terapeutycznego uzale�niony jest celu terapii i od og�lnej atmosfery terapeutycznej oraz przebiegu terapii i osi�ganych efekt�w. Mo�e zatem trwa� od kilku dni do kilku lub kilkunastu tygodni. Niekiedy dla poprawy nastroju, zaburzonej samooceny lub zaburzonego zachowania wystarczy kilka godzin zaj�� z wykorzystaniem element�w biblioterapii lub odpowiednio prowadzona, kilkunasto lub kilkudziesi�ciogodzinna terapia pedagogiczna z elementami biblioterapii i technik psychodramowych.

Uwarunkowania pracy z uczniem z trudno�ciami w nauce

Atmosfera terapeutyczna w procesie biblioterapii

Jednym z podstawowych element�w w�a�ciwie rozumianej atmosfery terapeutycznej w biblioterapii jest ca�kowita dobrowolno�� uczestnictwa w zaj�ciach. Zadaniem biblioterapeuty jest przekonanie danej osoby o znaczeniu biblioterapii, o istocie przynale�no�ci do spo�eczno�ci terapeutycznej.

Kolejny sk�adnik tej atmosfery to osoba prowadz�ca terapi�, kt�ra uczniom nie kojarzy si� ze szkolnym systemem oceniania. Nauczyciel - bibliotekarz funkcjonuje w szkole nieco inaczej ni� pozostali nauczyciele. Jest on te� z regu�y korzystniej postrzegany przez uczni�w. Darz� go wi�kszym zaufaniem, ni� innych nauczycieli, i do�� cz�sto powierzaj� mu swoje troski i tajemnie.^[2] Ale pami�ta� nale�y, �e tak, jak nie ka�dy nauczyciel mo�e i powinien by� bibliotekarzem szkolnym, tak nie ka�dy szkolny bibliotekarz mo�e i powinien zosta� biblioterapeut�. Mo�e nim zosta� tylko ten, kto potrafi wzbudzi� sympati�, zaufanie i autentycznie rozumie� troski i k�opoty swoich uczni�w oraz stara� si� im pom�c zgodnie ze swoja wiedz� i umiej�tno�ciami pracy z grup�. Cz�sto biblioterapeuta b�dzie te� negocjatorem w grupie, a niekiedy m�em opatrzno�ciowym swoich podopiecznych. On lepiej ni� ktokolwiek b�dzie si�, po pewnym czasie, orientowa� w sytuacji domowej i zna� jego problemy. B�dzie wi�c na radach pedagogicznych mediatorem i or�downikiem sprawy tych wszystkich uczni�w-zagubionych, zrozpaczonych i potrzebuj�cych psychicznego i moralnego wsparcia.

Jego te� spraw� jest zadbanie o w�a�ciwe relacje pomi�dzy uczestnikami biblioterapii. Dlatego musi nauczy� si� cierpliwo�ci i tolerancji. Nie mo�e swoich uczni�w ocenia�. Powinien ich akceptowa� takimi jakimi s�. Nie mo�e wi�c wyg�asza� jakichkolwiek opinii, kt�re przeszkodzi�yby w wytworzeniu atmosfery bezpiecznej szczero�ci. Dba� musi wi�c i o to, aby inni cz�onkowie grupy te� tego nie robili. Swoim w�asnym przyk�adem uczy zachowa� tolerancyjnych i zdrowych moralnie. Nie mo�e te� zapomina� o zmianach jakie mo�e w psychice uczni�w spowodowa� choroba, niepe�nosprawno�� i doznane w przesz�o�ci traumatyczne do�wiadczenia. To czego one dokona�y wymaga korekcji a niekiedy wr�cz d�ugotrwa�ej rehabilitacji psychicznej.

W procesie biblioterapii bardzo wa�ne jest wzajemne zaufanie. Im szybciej uda si� grupie ze sob� zaprzyja�ni� i zawi�za� silne wi�zi emocjonalne, tym szybciej b�dzie szansa na zmian�. Zawsze jednak istnieje niebezpiecze�stwo pojawienia si� w grupie nieformalnego lidera oddzia�uj�cego na grup� negatywnie. Zadaniem bibliotekarza-biblioterapeuty jest tak� sytuacj� opanowa�. Przyw�dcze zdolno�ci danej osoby skierowa� na inn� stron�. Tak� osob� mo�na uczyni� lektorem lub operatorem sprz�tu audiowizualnego. W ten spos�b otrzyma ona pozytywne wsparcie i mo�e zrealizowa� swoj� potrzeb� bycia aktywnym, zauwa�onym i docenionym. Ale zawsze musimy mie� na uwadze i to, �e nie tylko osobowo�� cz�onk�w zespo�u ma wp�yw na atmosfer� terapeutyczn�.

 Ma je takďż˝e otoczenie, w ktďż˝rym ze sobďż˝ pracujďż˝. Waďż˝na jest sala, ktďż˝ra swoim estetycznym wyglďż˝dem zachďż˝ci do przebywania w niej. Powinna byďż˝ przestrzenna, kolorowa, peďż˝na kwiatďż˝w, a jeďż˝li warunki na to pozwolďż˝ wyposaďż˝ona w odpowiedni sprzďż˝t audiowizualny.

W tradycyjnie wyposa�onej czytelni ( lub innym miejscu w bibliotece) mo�na tak�e wydzieli�, z my�l� o zaj�ciach korekcyjno -kompensacyjnych, tzw. k�cik wyciszenia. Dobrze by�oby aby by�o to miejsce, w kt�rym w tradycyjnym, wygodnym fotelu "babuni" mo�e zasi��� bibliotekarz opowiadaj�cy ba�nie i bajki. Mo�e z niego skorzysta� tak�e ucze�, kt�ry pos�ucha� mo�e ( maj�c s�uchawki na uszach) relaksuj�cej muzyki lub odpowiednio dobranego, do jego nastroju, tekstu biblioterapeutycznego. Pozostaje wi�c zatem wspomnie� jeszcze o odpowiednim doborze muzyki towarzysz�cej zaj�ciom o charakterze relaksuj�cym, wyciszaj�cym. Najlepiej do tego nadaj� si� p�yty i kasety z muzyk� przygotowan� przez profesjonalnych muzykoterapeut�w, ale tak�e nagrania r�nego rodzaju d�wi�k�w, (odg�osy np. kapi�cego kranu, brz�cz�cej muchy, szum wiatru lub morza itp.) kt�re s� niezb�dne do �wicze� przy zaburzonym analizatorze s�uchu.

Nale�y te� pami�ta� o tym, �e podczas poszczeg�lnych spotka� biblioterapeutycznych o charakterze korekcyjno - kompensacyjnym nikt spoza grupy nie mo�e jej przeszkadza�. Nie powinny obowi�zywa� tu szkolne dzwonki. Tu pracuje si� tyle czasu, ile grupa potrzebuje na "przepracowanie" danego problemu i ile mo�e psychicznie i fizycznie wytrzyma�. Poziom i czas pracy zawsze dostosowuje si� do osoby najmniej odpornej na zm�czenie, maj�cej najwi�cej problem�w z utrzymaniem tempa pracy.. Dlatego by�oby najlepiej aby tego typu zaj�cia mog�y odbywa� si� albo w dni wolne od zaj�� albo po lekcjach. W tym drugim przypadku prowadz�cy zaj�cia musi po�wi�ci� wi�cej czasu na zaj�cia relaksuj�ce wyciszaj�ce emocje z ca�ego dnia pobytu w szkole a czasami na zaj�cia aktywizuj�ce, gdy uczniowie s� bardzo zm�czeni po lekcjach.

Mo�na tego typu zaj�cia prowadzi� te� przed lekcjami, ale zawsze trzeba si� liczy� z tym, �e mo�e wyst�pi� szkodliwy czynnik zdenerwowania zwi�zany z oczekiwaniem na rozpocz�cie zaj�� dydaktycznych.

W celu uzyskania jeszcze lepszej atmosfery terapeutycznej mo�na niekiedy przenie�� zaj�cia w plener (do lasu, nad morze) i czerpa� z do�wiadcze� silvoterapii^[3] lub talasoterapii^[4].

Zasady post�powania terapeutycznego w bibliotece

W zajďż˝ciach korekcyjno - kompensacyjnych punkt wyjďż˝cia dziaďż˝aďż˝ stanowi to samo, co w  biblioterapii a wiďż˝c wszystko to, co dotyczy czytania.Wďż˝wczas korzysta siďż˝ z metodyki gďż˝oďż˝nego i cichego czytania ze zrozumieniem, oraz z metod pracy z tekstem literackim wypracowanych przez filologďż˝w oraz bibliotekarzy ( konkursy, quizy, inscenizacje itp.). Wykorzystujďż˝c i badajďż˝c wpďż˝yw ksi��ki na uczestnika biblioterapii korzysta siďż˝ z metod literaturoznawczych i psychologicznych. Wďż˝wczas autora i czytelnika postrzega siďż˝ jako partnerďż˝w symbolicznej interakcji w socjokulturowym ďż˝wiecie nauki o literaturze i w ďż˝wiecie dzieďż˝. Wďż˝wczas biblioterapeuta zajmuje siďż˝ rďż˝nymi rodzajami tekstďż˝w i ich wpďż˝ywem na odbiorcďż˝. Interesuje siďż˝ przede wszystkim sposobem czytania rďż˝norodnych tekstďż˝w i motywami ich czytania. Te obserwacje dajďż˝ moďż˝liwo�� odpowiedniego skonstruowania modeli postďż˝powania biblioterapeutycznego wobec osďż˝b czytelniczo niewyrobionych oraz osďż˝b, w przypadku ktďż˝rych wskazane jest zastosowanie modelu postďż˝powania biblioterapeutycznego zmierzajďż˝cego do zmiany postaw. Majďż˝c na uwadze perspektywďż˝ behawioralnďż˝ biblioterapeuta zwraca uwagďż˝ czytelnika na wiele elementďż˝w skďż˝adowych dzieďż˝a( tekst, fabuďż˝a, postaci). Opracowujďż˝c rďż˝norodne programy biblioterapeutyczne przestrzega wiďż˝c nastďż˝pujďż˝cych zasad:

1. swoboda uczestnictwa,
2. uwzgl�dnianie potrzeb, problem�w i preferencji cz�onk�w grupy
3. dostosowanie �rodk�w terapeutycznych do mo�liwo�ci percepcyjnych i fizycznych poszczeg�lnych uczestnik�w grupy,
4. uwzgl�dnianie i akceptowanie poziomu " gotowo�ci uczestnictwa" poszczeg�lnych cz�onk�w grupy,
5. dostosowanie poziomu i tempa zaj�� terapeutycznych do psychicznych i fizycznych mo�liwo�ci uczestnik�w,
6. w��czenie do program�w biblioterapeutycznych zaj�� muzykoterapeutycznych i arteterapeutycznych oraz element�w innych terapii wspomagaj�cych proces powrotu do zdrowia,
7. korzystanie z do�wiadcze� innych biblioterapeut�w i wymienianie si� programami i materia�ami biblioterapeutycznymi.

Dzieci podczas tych zaj�� musza odnosi� sukcesy. Mo�e to by� sukces z samodzielnie wykonanej pracy np.: odnalezienia ksi��ki na p�ce, wyszukania karty w katalogu, przeczytania tekstu. To tu, w szkolnej bibliotece powinny mie� szans� uwierzenia w siebie, nabrania przekonania o konieczno�ci uczestniczenia w zaj�ciach biblioterapeutycznych, kt�re umo�liwi� im uczestniczenie w innych formach udost�pniania kultury.

Zanim jednak zaczniemy na zaj�ciach biblioterapeutycznych czytanie �atwych tekst�w, bawimy si� tekstami. Do najprostszych �wicze� nale�y np. identyfikacja sylab eksponowanych na planszy z takimi samymi sylabami na kartonikach domina lub we wskazanym tek�cie w ksi��ce. Mo�na te� wykorzysta� opracowany przeze mnie scenariusz zaj�� "S�owa niby las rosn� wok� nas".^[5] Podczas tych zaj�� dzieci poznaj� lub przypominaj� sobie r�ne s�owa " ciep�e", "zimne" lub "oboj�tne" i pr�buj� okre�la� ich znaczenie oraz ich emocjonaln� warto��, najcz�ciej inn� dla ka�dego z uczestnik�w. Nast�pnie za pomoc� r�nego rodzaju symboli graficznych pr�buj� wyra�a� r�ne s�owa, co przygotowuje je do lepszego pos�ugiwania si� piktogramami.

Podczas tych zaj�� mo�na wprowadza� ksi��ki z serii" Ksi��ki �atwe w Czytaniu", aby pokona� za ich pomoc� strach dzieci przed trudnym tekstem. Te ksi��ki s� tak opracowane, �e mo�na je wykorzystywa� wielokrotnie. Inspiruj� one dzieci nawet do tworzenia, na bazie znanych ich utwor�w ksi��ek tego typu.

Mo�na te� wykorzysta� ksi��k� El�biety Marii Minczakiewicz "Rysowane wierszyki i zagadki w rozwoju sprawno�ci m�wienia o czytania i pisania "( Krak�w 1997), kt�ra zawiera r�ne rozwi�zania metodyczne.

Zaj�cia te zwykle ko�cz� si� wypowiadaniem przez dzieci afirmacji :" Czytanie sprawia mi rado��" lub " czytam coraz lepiej i z dnia na dzie� czyta� b�d� lepiej".

W oparciu o seri� "Ksi��ki �atwe W Czytaniu" mo�na realizowa� nast�puj�ce programy biblioterapeutyczne z elementami zaj�� korekcyjno - kompensacyjnych:

1. Samodzielnie id� na poczt� - stosujemy metod� g�o�nego czytania ksi��ki "Na poczcie", wydanej w wy�ej wspomnianej serii oraz stosujemy rozmow� kierowan� na temat funkcjonowania urz�du pocztowego, nast�pnie wprowadzamy zaj�cia biblioterapeutyczne z zastosowaniem technik dramowych. Stosuj�c wybrane techniki np.: poz�, pomnik, improwizacj�, staramy si� umocni� wiar� dzieci w ich mo�liwo�ci. Zaj�cia mo�emy rozszerzy� o rozmow� kierowan�, na temat do�wiadcze� osobistych dzieci z ich pobytu w r�nych innych miejscach publicznych.
2. I ja tak potrafi� - metod� g�o�nego czytania dzieci poznaj� kolejn� ksi��eczk� "Ulica" ze wspomnianej ju� serii oraz fragmenty Kodeksu drogowego, a nast�pnie z zastosowaniem metody dramy staraj� si� ukaza� wszystkie sytuacje zagra�aj�ce dzieciom na ulicy. Podobne zaj�cia mo�na prowadzi� wykorzystuj�c kolejne wydawnictwa Fundacji Literatury "�atwej w czytaniu" : " W ko�ciele", "W bibliotece", "U lekarza" itp.
3. Uprzejmo�� uďż˝atwia ďż˝ycie  - celem spotkanie jest nie tylko utrwalenie wďż˝aďż˝ciwych norm zachowaďż˝ i zwrotďż˝w grzecznoďż˝ciowych, ale i nabycie umiejďż˝tnoďż˝ci pisowni i czytania trudnych wyrazďż˝w (uprzejmy, grzeczny, przepuďż˝ciďż˝, ustďż˝piďż˝, zatrzymaďż˝). W tym celu wykorzystujemy elementy pedagogiki zabawy i dramy. Spodziewany efekt biblioterapeutyczny to wzmocnienie wďż˝asnej samooceny, sprawdzenie siďż˝ w grupie, sprďż˝bowanie na wďż˝asnym przykďż˝adzie, jakich moďż˝na doďż˝wiadczaďż˝ emocji, kiedy siďż˝ jest uprzejmym w stosunku do innych i jak to jest kiedy ktoďż˝ jest dla nas nieuprzejmy. Moďż˝na bazowaďż˝ na utworach juďż˝ wczeďż˝niej znanych dzieciom (np. W. Osuchowicz -Orďż˝owskiej, Budka telefoniczna, "ďż˝wierszczyk" 1985,nr 20 ) oraz na wyszukanych w aktualnych czasopismach.
4. Dlaczego trzeba chroniďż˝ przyrodďż˝? )- wykorzystanie albumďż˝w przyrodniczych, czasopism dla dzieci " Zwierzaki" i " Kwak" oraz zabawy ekologicznej i dramy. Celem tych zaj�� jest nabycie krytycznego spojrzenia na otaczajďż˝ce nas naturalne ďż˝rodowisko i na ludzi niszczďż˝cych je. We wszystkich tych zajďż˝ciach biblioterapeutycznych moďż˝na wykorzystaďż˝ nastďż˝pujďż˝ce ďż˝rodki:
   1. s�owne, do kt�rych zaliczamy g�o�ne czytanie,opowiadanie tre�ci utwor�w literackich, pogadanki o ksi��kach, gaw�dy biblioterapeutyczne maj�ce na celu wzmocnienie dziecka we w�asne si�y i mo�liwo�ci
   2. wizualne - plakaty, og�oszenia, ciekawe pod wzgl�dem graficznym napisy i ilustracje ksi��kowe oraz obrazy lub reprodukcje dzie� malarskich
   3. s�uchowe - nagrania radiowe i magnetofonowe lub z p�yt: muzyka, audycje s�owno- muzyczne

Inne formy pracy biblioterapeutycznej i ich efekty

Jednym z punkt�w wyj�cia do pracy z dzie�mi z trudno�ciami edukacyjnymi o mo�e by� tak�e zastosowanie pedagogiki Freinta^[6], kt�rej kluczowym zagadnieniem jest swobodna tw�rczo�� uczni�w, czego wyrazem s� r�ne formy ekspresji artystycznej i praktycznej dzieci, w��czone w realizacj� zada� dydaktycznych i wychowawczych.

Zdaniem Freineta " dziecko w swym nieustannym d��eniu do podboju �wiata wypowiada si� w�a�ciwymi sobie dzia�aniami, a wi�c : malowaniem, rze�bieniem, graniem na r�nych instrumentach ta�cem, poezj�, a tak�e majsterkowaniem, hodowl� czy wreszcie badaniem zjawisk, kt�re je zaciekawi�y.^[7]

W koncepcji Freineta ekspresja dziecka mo�e by� wykorzystywana do wyzwolenia w wychowankach postawy tw�rczej w r�nych dziedzinach �ycia, a jednocze�nie dla nauczyciela bogatym �r�d�em poznania ucznia. St�d koncepcja po��czenia wybranych technik Freineta z biblioterapi� wychowawcz�. Chodzi tu g��wnie o biblioterapeutyczne zaj�cia grupowe, podczas kt�rych tw�rcza aktywno�� dzieci b�dzie mog�a zrealizowa� si� w r�nych formach ekspresji tw�rczej:

1. s�ownej ( tworzenie swobodnych komunikat�w -tekst�w do gazetki szkolnej).
2. plastycznej - tworzeniem dowolnej formy wypowiedzi plastycznej zwi�zanej z �yciem szko�y i grupy biblioterapeutycznej,
3. technicznej - z zastosowaniem pracy przy komputerze - tworzenie graficznego uk�adu gazetki i drukowanie jej,
4. korespondencji mi�dzyszkolnej - nawi�zywanie kontakt�w mi�dzy lud�mi poprzez pisanie list�w do uczni�w innych szk� i dzielenie si� z nimi w�asnymi do�wiadczeniami oraz gromadzenie materia�u do gazetki o innych szko�ach i miejscowo�ciach,

Warto�� terapeutyczn� tych zaj�� stanowi:

1. modyfikacja zachowa� dzieci realizuj�ca si� poprzez umiej�tno�� pracy w grupie redakcyjnej,
2. umiej�tno�� przyjmowania krytyki,
3. umiej�tno�� samokrytyki,
4. poczucie konsekwencji w dzia�aniu,
5. poczucie odpowiedzialno�ci za swoje czyny,
6. wiara we w�asne mo�liwo�ci i umiej�tno�ci oraz zadowolenie z wykonanej pracy,
7. poszerzenie w�asnej wiedzy, zdobywanie nowych umiej�tno�ci,
8. nawi�zywanie i utrzymywanie kontakt�w mi�dzy lud�mi i �rodowiskami,
9. bezstresowa nauka czytania i pisania.

��cz�c terapi� czytelnicz� o charakterze wychowawczym z wybranymi technikami Freineta zrywa si� z tradycyjn� encyklopedyczn� nauk� szkoln� a jednocze�nie umo�liwia si� uczniowi odnalezieniem si� w realiach reformowanej szko�y.

Jedn� z form pracy o charakterze kompensacyjnej mo�e okaza� si� redagowanie gazetki. Praca ta daje uczniom wiele mo�liwo�ci sprawdzenia swoich umiej�tno�ci.

Zaj�cia odbywaj� si� nie w klasie szkolnej ale w bibliotece szkolnej, kt�ra swoj� atmosfer� przyczynia si� do wygaszania nadmiernych emocji. Wa�nym ich elementem powinna by� dyskusja, nad nawet najbardziej osobistym, tekstami. Pozwala to uczniom nie tylko na wzajemne poznanie si�, ale tak�e uczy zrozumienia dla problem�w innych ludzi, pobudza do empatii i motywuje do dzia�a� pomocowych.

Takie redakcyjne spotkania pomagaj� ich uczestnikom nabiera� wiary we w�asne si�y gdy� ka�de z nich pe�ni tu odpowiedzialne role ( redaktora, korektora, fotografa itp.). Dzieci mog� decydowa� o wielu sprawach np. o dopuszczenie danego materia�u do druku, o uk�adzie strony itp.

Do celďż˝w prowadzonej przez siebie terapii pedagogicznej opracowaďż˝am takďż˝e kilka scenariuszy zaj�� opartych o baďż˝nie Grimmďż˝w Omďż˝wiďż˝ zajďż˝cia pod tytuďż˝em "Spotkania ze  ďż˝nieďż˝kďż˝"^[8].

Rozpoczyna�am terapi� od opowiadania, jak najbardziej zbli�onego do wersji grimmowskiej. Kolejnym etapem procesu terapeutycznego by�o rozmawianie z dzie�mi o tre�ci utworu, a nast�pnie wykonywanie przez dzieci ilustracji do ba�ni, dowoln� technik� Te elementy procesu terapeutycznego stanowi�y etap wst�pny. Nast�pnie przyst�powa�am do realizacji szczeg�owych program�w terapeutycznych, dostosowanych do poszczeg�lnych zaburze�. Wykorzystywa�am wi�c ba�� podczas �wicze� :

• usprawniajďż˝cych koordynacjďż˝ wzrokowo -ruchowďż˝,
• doskonalďż˝cych i usprawniajďż˝cych orientacjďż˝ przestrzennďż˝,
• usprawniajďż˝cych percepcjďż˝ sďż˝uchowďż˝,
• sprawniajďż˝cych analizďż˝ i syntezďż˝ sďż˝uchowďż˝.

Na zako�czenie �wicze� dzieci uk�ada�y now� wersj� ba�ni oraz adaptowa�y j� do potrzeb teatrzyku lalkowego.

Dla potrzeb tego spektaklu dzieci same wykona�y kukie�ki. Wykorzystano bardzo r�norodny materia� plastyczny: plastikowe butelki, mak�wki, owoce drzew, karton, w��czk�, sznurek, ma�e i wi�ksze pi�eczki. Wykonane kukie�ki by�y p�niej stosowane do zaj�� psychoterapeutycznych. W tego typu zaj�ciach istotne jest to, �e scenariusz przedstawienia okre�lony jest tylko w zarysach. Zadaniem dzieci jest dope�ni� go tre�ci� i form�. Zabawa ta daje mo�liwo�� rozwijania wyobra�ni plastycznej, usprawniania manualnego oraz daje mo�liwo�� przejawiania prze�y� nieu�wiadomionych i pod�wiadomych.

Po zako�czeniu zaj�� zawsze omawia si� z dzie�mi ich przebieg, z uwzgl�dnieniem pr�by oceny, dlaczego sytuacja rozwin�a si� tak, a nie inaczej.

Do biblioteki opr�cz dzieci maj�cych trudno�ci w nauce spowodowane r�nego rodzaju zaburzeniami rozwojowymi przychodz� tak�e dzieci z zaburzonym zachowaniem, kt�re wynika� mo�e z ich l�kliwo�ci, agresywno�ci lub niskiej samooceny. W ich terapii mo�na wykorzysta� bajki terapeutyczne i zabawy czytelnicze rozumiane jako jedna z form zaj�� kompensacyjnych. Do najbardziej popularnych zabaw czytelniczych nale�� r�nego rodzaju zgadywanki, quizy, konkursy. Mo�na pokusi� si� na przyk�ad o cykl zabaw czytelniczych zwi�zanych z jedn� wybran� lektur�. W�wczas mo�e to by� :

• tworzenie symbolicznego katalogu " ruchomych obrazkďż˝w"( dzieci inscenizujďż˝
• sceny wymieniane przez nauczyciela),
• malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych ( niedokoďż˝czonych fragmentďż˝w utworu)
• lepienie z plasteliny elementy brakujďż˝ce w przeczytanym przez nauczyciela znanym im wczeďż˝niej opisie jakieďż˝ rzeczy czy scenie,
• wykonywanie wydzieranek i ukďż˝adanie do nich adekwatnych do treďż˝ci utworu podpisďż˝w,
• projektowanie strojďż˝w dla ulubionych bohaterďż˝w literackich,
• rozwiďż˝zywanie krzy��wek zwiďż˝zanych z treďż˝ciďż˝ danego utworu,
• zabawy logopedyczne oparte o wybrany utwďż˝r,
• ukďż˝adanie i rozwiďż˝zywanie rebusďż˝w.

Ukďż˝adanie rebusďż˝w to zachďż˝ta do kontaktu dziecka z literaturďż˝. Natomiast opowiadanie przeczytanej treďż˝ci to forma zabawy czytelniczej, ktďż˝ra ��czy siďż˝ z korekcjďż˝ wad wymowy i terapiďż˝ ksi��kďż˝. Z powodu wady wymowy dziecko odczuwa lďż˝k przed publicznym wystďż˝pieniem, zamyka siďż˝ w sobie, czďż˝sto staje siďż˝ agresywne. W pokonaniu tych trudnoďż˝ci moďż˝e mu pomďż˝c zabawa logopedyczna ktďż˝ra skďż˝ada siďż˝ z zagadki, ďż˝wiczenia wypowiadania trudnych s��w, samodzielnego rysowania i pisania oraz wyszukania w ksi��ce tematycznego wiersza. Pomocna moďż˝e byďż˝ rďż˝wnieďż˝ terapia ksi��kďż˝. Krok po kroku zachďż˝camy dziecko do wypowiadania pojedynczych s��w, peďż˝nych zdaďż˝, aby mogďż˝o przej�� do opowiadania obrazkďż˝w. Z czasem moďż˝e juďż˝ radziďż˝ sobie ze streszczeniem caďż˝ych stron przeczytanych samodzielnie lub z pomocďż˝ nauczyciela. Powoli treďż˝ci czytanego utworu bďż˝dďż˝ coraz ďż˝atwiejsze do zrozumienia.

Zanim przyst�pi si� do przedstawienia dzieciom zada�, nowe i trudne s�owa znajduj�ce si� w tek�cie nale�y t�umaczy� na prosty, zrozumia�y dla dziecka j�zyk.

Dzieciom maj�cym trudno�ci z czytaniem mo�na zaproponowa� samodzielne, g�o�ne " weso�e czytanie" tekst�w literackich. Powinny si� tym tekstem bawi�, a bibliotekarz, tak prowadzi� zaj�cia, aby m�g� rozezna� si� w symptomach ich trudno�ci. Tego typu zaj�cia mog� przyczynia� si� do doskonalenia analizy i syntezy s�uchowej u dzieci z zaburzeniami percepcji s�uchowej. Dlatego wyselekcjonowane teksty powinny by� kr�tkie, �atwe, rytmiczne, takie kt�re zach�caj� dziecko do �wicze� d�wi�kona�ladowczych, wyodr�bniania sylab w s�owach, tworzenia wyraz�w z sylab itp.

Ten typ zaj�� prowadzonych w bibliotece daje wymierne efekty. Dziecko, kt�re ma r�ne problemy z uczeniem si� jest z jednej strony traktowane jako pe�noprawny czytelnik a z drugiej - po�wi�ca mu si� o wiele wi�cej czasu i uwagi pomagaj�c mu realizowa� si� w ramach jego mo�liwo�ci intelektualnych.

Bibliotekarz jest w tym przypadku postrzegany jako wsp�tw�rca og�lnoszkolnego procesu wspomagania rozwoju uczni�w.

Referat wyg�oszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wroc�aw, 25-26 wrze�nia 2003

powr�t