Renata Aleksandrowicz
adiunkt
Instytut Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Wroc�awski

Biblioteka szkolna umo�liwia cz�sto pierwszy, a niekiedy jedyny, kontakt z ksi��k� i bibliotek� w �yciu. Wa�ne jest wi�c, aby to pierwsze spotkanie pozostawi�o po sobie przyjemne wra�enia, aby kojarzy�o si� z poczuciem bezpiecze�stwa, �yczliw� i pomocn� osob� bibliotekarza oraz mo�liwo�ci� realizacji swoich potrzeb.

Anna Nowak s�usznie zauwa�a, �e "biblioteka szkolna jest jedyn� bibliotek�, z kt�r� cz�owiek w ci�gu swego �ycia musi si� zetkn��. (...) Nie wolno przy tym lekcewa�y� najbardziej b�ahej nawet przyczyny obecno�ci ucznia w bibliotece, gdy� ka�de, cho�by minimalne zainteresowanie mo�na wykorzysta�."^[1]

Nie bez znaczenia pozostaje fakt, �e do szk� masowych coraz cz�ciej, obok uczni�w sprawnych ucz�szczaj� dzieci z r�nymi schorzeniami fizycznymi b�d� problemami emocjonalnymi. W naszych rozwa�aniach zajmiemy si� czytelnikami, kt�rzy z r�nych powod�w potrzebuj� szczeg�lnej pomocy bibliotekarza, zwi�zanej bardziej lub mniej bezpo�rednio z post�powaniem biblioterapeutycznym. Uwagi te dotyczy� b�d� uczni�w w szko�ach masowych, pomin�li�my tu ogromn� grup� dzieci i ich problem�w wyst�puj�cych w szko�ach specjalnych.

Jadwiga Andrzejewska^[2] wyr�nia uczni�w-czytelnik�w, kt�rzy w bibliotece szkolnej wymagaj� specjalnego podej�cia i pomocy w rozwoju, lub przezwyci�aniu trudno�ci szkolnych i �yciowych. S� to:

1. Uczniowie zdolni i wybitnie zdolni.
2. Uczniowie nadmiernie wiele czytaj�cy tzw. po�eracze ksi��ek.
3. Uczniowie bez zdecydowanych zainteresowaďż˝ poznawczych i czytelniczych.
4. Uczniowie maj�cy trudno�ci w nauce.
5. Uczniowie maj�cy k�opoty z opanowaniem umiej�tno�ci czytania, dyslektycy.
6. Uczniowie niedostosowani spo�ecznie.
7. Uczniowie niepe�nosprawni.

Uczni�w zdolnych cechuje r�norodno�� potrzeb czytelniczych zwi�zanych z charakterystyczn� dla tej grupy ciekawo�ci� �wiata, inicjatyw�, posiadaniem jednej lub wielu pasji w r�nych dziedzinach. Mimo, i� pozornie czytelnicy ci nie potrzebuj� szczeg�lnej uwagi, odznaczaj� si� bowiem najcz�ciej umiej�tno�ciami samodzielnej pracy oraz wyszukiwania i u�ytkowania informacji, nie nale�y jednak pozostawia� ich samych sobie. Ci wybitni i oryginalni uczniowie s� czasem odrzucani przez swoj� grup� r�wie�nicz�, czuj� si� w niej wyobcowani. Warto, aby w bibliotece szkolnej czuli si� w pe�ni akceptowani i docenieni. Sposobem na to mo�e by� mo�liwo�� rozmowy o ich zainteresowaniach a nawet emocjach, udost�pnienie swobodnego dost�pu do ca�o�ci zbior�w oraz wypo�yczania nieograniczonej liczby ksi��ek, a nawet mo�liwo�� wsp�lnych zakup�w w ksi�garni i uwzgl�dnianie propozycji nowo�ci. Tego typu dzia�ania wzmacniaj� poczucie przydatno�ci i uznania. Sposobem na radzenie sobie z w�asn� indywidualno�ci� i tym samym odmienno�ci�, mo�e by� lektura biografii wybitnych osobowo�ci np. Vincenta van Gogha, Thomasa Edisona lub Alberta Einsteina, kt�rzy r�wnie� borykali si� z brakiem akceptacji w swoim otoczeniu.

Szczeg�ln� uwag� nale�y po�wi�ci� uczniom zdolnym, kt�rzy �yj� pod presj� "bycia najlepszym" (mo�e to by� stan spowodowany nastawieniem rodzic�w lub nauczycieli, b�d� narzucony sobie samemu) i odczuwaj� r�nego rodzaju stany l�kowe. Warto w�wczas podsun�� im lektury wzmacniaj�ce poczucie w�asnej warto�ci, a jeszcze lepiej umo�liwi� uczestnictwo w zaj�ciach kszta�tuj�cych umiej�tno�� zachowa� asertywnych.

Drug� grup� stanow� tzw. po�eracze ksi��ek, czyli pozornie bardzo aktywni czytelnicy regularnie odwiedzaj�cy bibliotek�, traktuj�cy jednak czytanie ksi��ek jako ucieczk� od rzeczywisto�ci. Lektury, wybierane cz�sto pobie�nie, bez zastanowienia, nie pomagaj� rozwi�zywa� �yciowych problem�w lecz stanowi� wy��cznie pretekst by od�o�y� je na potem, tworz� swego rodzaju "�ycie zast�pcze". W tego rodzaju przypadkach, nale�a�oby rozpozna� zainteresowania i umiej�tno�ci czytelnika, a nast�pnie wskaza� mu w tych dziedzinach, lektury o charakterze utylitarnym, maj�ce bezpo�redni zwi�zek z praktyk� np. poradniki. Dobrze jest wykorzysta� pasj� czytania np. do aktywno�ci bibliotecznej. Mo�na wi�c poprosi� ucznia o przeprowadzenie prezentacji literackich, pogadanek zwi�zanych z "poch�anianymi" ksi��kami. Wa�ne jest aby dziecko bierne, uciekaj�ce przed �yciem pobudzi� do aktywnych i tw�rczych dzia�a�, a przede wszystkim pokaza� mu, �e mo�e w nich znajdowa� satysfakcj� i uznanie.

Uczniowie bez zdecydowanych zainteresowa� poznawczych i czytelniczych, stanowi� cz�sto przeciwie�stwo grupy poprzedniej. Du�o ch�tniej bior� oni udzia� we wszelkiego typu zaj�ciach praktycznych lub sportowych ni� skupiaj� si� na lekturze b�d� na nauce. Zadanie biblioterapeuty polega na rozmowie z nauczycielem i rozpoznaniu przedmiotu, z kt�rego ucze� ma lepsze oceny, a nast�pnie wskazaniu lektury pog��biaj�cej te zainteresowania. Niekiedy tacy "oporni" czytelnicy potrzebuj� "lekkiego popchni�cia w kierunku trafnie wytypowanego gatunku, lub autora. Je�eli m�ody cz�owiek zasmakuje w pierwszej z przyg�d Pana Samochodzika, �atwo go b�dzie nam�wi� na nast�pne.^[3]"

Czasami sposobem na pokonanie oporu przed ksi��k� i bibliotek� mo�e by� zaproponowanie materia��w nieksi��kowych np. czasopism, materia��w audiowizualnych lub multimedialnych, kt�re postrzegane s� przez m�odzie� jako atrakcyjniejsze.

Najwa�niejsz� zasad� powinno jednak pozosta� traktowanie tych "niech�tnych" czytelnik�w z pe�nym szacunkiem i ogromn� delikatno�ci�. Warto oficjalnie przyzna� czytelnikom "opornym" prawo do nieczytania poprzez sporz�dzenie np. w�asnej listy "uprawnie�" dla "niech�tnych". D.Pennac proponuje nast�puj�cy wykaz praw:

1. prawo do nieczytania
2. prawo do pobie�nego kartkowania ksi��ek
3. prawo do przerywania lektury ksi��ki i pozostawiania jej na zawsze,
4. prawo do ponownego czytania tych samych ksi��ek,
5. prawo do czytania tego, co siďż˝ chce,
6. prawo do eskapizmu, odrywania si� od rzeczywisto�ci poprzez ucieczk� w lektur�,
7. prawo do czytania w dowolnym miejscu,
8. prawo do g�o�nego czytania,
9. prawo do przerzucania ksi��ek,
10. prawo do nieuzasadniania w�asnych gust�w i wybor�w czytelniczych.^[4]

�wiadomo�� aprobaty odmiennego zachowania czytelnika i przyznanie si� do tego, mo�e zdecydowanie bardziej zach�ci� ucznia do rozmowy i wsp�pracy z bibliotekarzem - przyjacielem.

Grup� zr�nicowan� pod wzgl�dem kompetencji czytelniczych stanowi� uczniowie maj�cy trudno�ci w nauce. S� w�r�d nich zar�wno czytelnicy aktywni jak i "niech�tni". Najwa�niejszym celem bibliotekarza powinna by� obserwacja i zakwalifikowanie uczni�w wg ich zainteresowa� czytelniczych, co pozwoli na post�powanie wg wcze�niej przedstawionych zasad. Nale�y jednak pami�ta�, �e uczniowie "gorsi" - mimo pozornej nonszalancji lub du�ej pewno�ci siebie - maj� cz�sto problemy z nisk� samoocen�. Bibliotekarz - biblioterapeuta ma �wiadomo�� takiego stanu rzeczy i stara si� przedsi�wzi�� dzia�ania przeciwdzia�aj�ce poczuciu ni�szej warto�ci np. udzia� w zaj�ciach wspieraj�cych, poprawiaj�cych w�asn� samoocen� (dla "opornych") lub wskazanie w�a�ciwej lektury pobudzaj�cej kreatywne dzia�ania (dla "ch�tnych").

W przypadku grupy pi�tej, uczni�w - dyslektyk�w, niezb�dna jest bardzo �cis�a wsp�praca bibliotekarza z wychowawc� klasy, w celu zorganizowania dla tych dzieci zaj�� reedukacyjnych. Niezwykle istotne jest, aby od samego pocz�tku dostarcza� dzieciom materia�y, kt�re pozwala�yby na przyjemno�� kojarzon� z czytaniem. Mo�e to polega� na uczestnictwie dzieci w zbiorowych formach pracy z czytelnikiem np. g�o�ne czytanie i opowiadanie, wy�wietlanie przezroczy, zabawy i quizy. Mog� to by� te� indywidualne rozmowy i sugestie bibliotekarza, kt�ry poleca ksi��ki "�atwe w czytaniu" (du�a ilo�� ilustracji, ma�o tekstu i wyra�ny druk) lub ksi��k� m�wion� r�wnocze�nie z ksi��k� drukowan�. Z punktu widzenia zachowa� emocjonalnych, dzieci dyslektyczne bywaj� znerwicowane, czasem onie�mielone, dlatego pozytywne efekty mog� przynie�� zaj�cia relaksacyjne np. po��czone z muzykoterapi� i jak zwykle wszelkie dzia�ania wzmacniaj�ce poczucie w�asnej warto�ci. Istotne jest upewnianie dziecka w jego �rodowisku wewn�trznym i zewn�trznym, polegaj�ce na stwarzaniu sytuacji pomagaj�cych mu w przezwyci�aniu r�nych trudno�ci, a tym samym wzmacniaj�cych wiar� w siebie.

Bardzo z�o�on� i wymagaj�c� r�nokierunkowych dzia�a� jest grupa uczni�w niedostosowanych spo�ecznie. Mog� to by� osoby ujawniaj�ce swoje zaburzenia w relacjach z doros�ymi (arogancja, lekcewa�enie polece�, brak zdyscyplinowania), w stosunku do r�wie�nik�w (ch�� dominacji, agresja, przynale�no�� do grup przest�pczych) lub w zachowaniu podstawowych norm �ycia spo�ecznego (wagary, kradzie�e, rozboje). S� to cz�sto dzieci ze zbyt wysok� lub zbyt nisk� samoocen�, stosuj�ce rozmaite u�ywki dla podniesienia w�asnej warto�ci w oczach samego siebie lub grupy r�wie�niczej. D.H.Scott^[5] podkre�la, �e u dziecka nieprzystosowanego wyst�puje brak poczucia sukcesu i samozadowolenia.

El�bieta B. Zybert wyr�ni�a kilka barier ograniczaj�cych kontakt dzieci trudnych z ksi��k� i bibliotek�:

1. �rodowiskowe:
   1. rodzinne
   2. szkolne
   3. r�wie�nicze
2. Psychologiczne
   1. atmosfera pracy
3. Intelektualne
   1. brak umiej�tno�ci czytania i pisania, ograniczone formy wypowiedzi s�ownej,
   2. obni�enie og�lnego poziomu inteligencji,
   3. nie�wiadomo�� istnienia ciekawych ksi��ek^[6]

Ludmi�a P�ska, w swoich badaniach nad czytelnictwem dzieci tzw. trudnych, stwierdza, �e czytaj� one du�o lub bardzo ma�o. S� to zwykle ksi��ki beletrystyczne, niejednokrotnie przeznaczone dla m�odszych czytelnik�w. Dzieci te s� du�o bardziej sk�onne do identyfikacji z bohaterem literackim. Ich ulubiony bohater to taki, kt�ry by�by "w ich wieku lub nieco starszy, �eby by� skromny, nie dokucza� s�abszym, mia� poczucie humoru i (co szczeg�lnie godne uwagi - przyp. R.A.) �eby mu nie zawsze wszystko udawa�o si� w �yciu".^[7] Potwierdza to u badanych dzieci siln� potrzeb� znalezienia bohatera, z kt�rym mog�yby si� uto�samia�, a jednocze�nie dzi�ki kt�remu znalaz�yby w literaturze rozwi�zania nurtuj�cych je problem�w, wskaz�wki post�powania w trudnych sytuacjach �yciowych.

E.B.Zybert^[8] podkre�la g��wnie cztery funkcje, jakie pe�ni� ksi��ki w �yciu niedostosowanych spo�ecznie. S� to:

1. Funkcja kompensacyjna - umo�liwiaj�ca wyr�wnanie poczucia ni�szej warto�ci. W fikcyjnym �wiecie przyg�d dziecko czuje si� bezpiecznie, odizolowane od zagro�e� i trudno�ci �wiata realnego. Prze�ycia podczas lektury rekompensuj� braki emocjonalne np. brak mi�o�ci rodzic�w, przyja�ni etc.
2. Funkcja psychoterapeutyczna - pozwala na popraw� samopoczucia i akceptacj� w�asnej odmienno�ci, wykszta�ca umiej�tno�� oceny siebie samego i post�powania innych. Warto pami�ta�, �e dzieci w tej grupie, pochodz�ce z tzw. �rodowisk trudnych, cz�sto t�skni� za samotno�ci�, a ksi��ka stwarza mo�liwo�� indywidualnego sp�dzania czasu, wyobcowania si� z grupy, przebywania ze sob� samym i my�lenia na w�asny rachunek.
3. Funkcja wychowawcza, dzi�ki kt�rej ksi��ka daje wzory do na�ladowania, zmuszaj�c tym samym do refleksji nad w�asnym post�powaniem i pr�by zmian negatywnych zachowa�. Znajomo�� problem�w i zainteresowa� dziecka u�atwia dobranie mu odpowiedniej lektury, pozwalaj�cej wprowadza� po��dan� hierarchi� warto�ci.
4. Funkcja poznawcza - odgrywaj�ca w tym �rodowisku mniejsz� rol�, ale na pewno pomagaj�ca wzbogaci� s�ownictwo, zdoby� nowe wiadomo�ci o �wiecie i �yciu, nade wszystko rozwin�� w�asne zainteresowania, dzi�ki kt�rym mo�na sensownie sp�dzi� wolny czas.

Wspomniane badania E.B. Zybert^[9] wykazuj�, �e post�powanie biblioterapeutyczne wobec badanej grupy, jest zwi�zane z niemal�e wszystkimi formami pracy bibliotecznej, kt�rych efektem jest roz�adowanie napi�� emocjonalnych, zmniejszenie stresu, wyt�umianie niepo��danych reakcji etc. Mog� to by� zar�wno zaj�cia zwi�zane z gromadzeniem, opracowaniem i udost�pnianiem zbior�w w bibliotece, sugerowanie lektury zwi�zanej z problemami aktualnie prze�ywanymi przez ucznia, jak r�wnie� formy zbiorowe takie jak: wsp�lne czytanie ksi��ek i omawianie poruszanych problem�w, organizowanie quiz�w konkurs�w wraz z r�nymi formami ekspresji plastycznej i teatralnej, pe�ni�cymi funkcj� arteterapii.

Ostatni�, aczkolwiek niezwykle wa�n�, bo coraz liczniej wyst�puj�c� w szko�ach grup�, s� dzieci niepe�nosprawne fizycznie, jak r�wnie� uczniowie o obni�onej sprawno�ci umys�owej. Czytelnicy ci s� otoczeni szczeg�ln� opiek� biblioterapeut�w i to im po�wi�cona jest wi�kszo�� bada� oraz opracowa�^[10], dlatego nie b�d� oni przedmiotem naszych obecnych rozwa�a�. Elementem ��cz�cym ich z pozosta�ymi grupami - wzmocnionym jeszcze przez bardziej lub mniej widoczn� u�omno�� - jest poczucie bycia gorszym a cz�sto odtr�conym. Dlatego tak bardzo wa�ne w post�powaniu biblioterapeutycznym b�d� dzia�ania przeciwdzia�aj�ce poczuciu mniejszej warto�ci oraz wspomagaj�ce proces akceptacji w grupie.

W odniesieniu do wszystkich uczni�w wymagaj�cych naszej pomocy nale�y pami�ta� o tym, aby wszelkie �rodki biblioterapeutyczne by�y zastosowane pod k�tem ich indywidualnych potrzeb. Pami�taj�c o przyj�tej w biblioterapii klasyfikacji D.Gosty�skiej i W.Kozakiewicz na �rodki: sedativa, stimulativa, problematica i sacrum, warto zada� sobie pytanie: jaki charakter b�dzie mia�a prowadzona przez nas terapia czytelnicza. J. Andrzejewska^[11] proponuje dwa kierunki:

1) Terapia niweluj�ca napi�cie psychiczne spowodowane trudn� sytuacj� �yciow� polegaj�ca m.in. na: wyciszaniu agresji, gniewu i z�o�ci; przeciwdzia�aniu zaburzeniom nerwicowym; odwracaniu uwagi od w�asnych problem�w, choroby; kszta�towaniu postawy aprobaty wobec w�asnego �ycia; wype�nianiu nadmiaru wolnego czasu.

2) Terapia aktywizuj�ca si�y wewn�trzne i zewn�trzne polegaj�ca na: budzeniu wiary we w�asne mo�liwo�ci; umacnianiu prze�y� pozytywnych; dostarczaniu prze�y� zast�pczych np. przyg�d, ruchu, podr�y; przeciwstawianiu si� bezczynno�ci; pobudzaniu i rozwijaniu zainteresowa�; inspiracji do podnoszenia sprawno�ci fizycznej; przysposobieniu do �ycia w spo�ecze�stwie.

Opracowuj�c r�norodne programy biblioterapeutyczne nie nale�y zapomina� o przestrzeganiu podstawowych zasad, wyr�nionych przez Iren� Boreck�:

• swoboda uczestnictwa,
• uwzglďż˝dnianie potrzeb, problemďż˝w i preferencji czďż˝onkďż˝w grupy,
• dostosowanie ďż˝rodkďż˝w terapeutycznych do moďż˝liwoďż˝ci percepcyjnych i fizycznych poszczegďż˝lnych uczestnikďż˝w grupy,
• uwzglďż˝dnianie i akceptowanie poziomu "gotowoďż˝ci uczestnictwa" poszczegďż˝lnych czďż˝onkďż˝w grupy,
• dostosowanie poziomu i tempa zaj�� terapeutycznych do psychicznych i fizycznych moďż˝liwoďż˝ci uczestnikďż˝w,
• w��czenie do programďż˝w biblioterapeutycznych zaj�� muzykoterapeutycznych i arteterapeutycznych oraz elementďż˝w innych terapii wspomagajďż˝cych proces powrotu do zdrowia,
• korzystanie z doďż˝wiadczeďż˝ innych biblioterapeutďż˝w i wymienienie siďż˝ programami i materiaďż˝ami biblioterapeutycznymi.^[12]

Jak wida� kierowanie procesem biblioterapii wymaga od bibliotekarza dobrego przygotowania fachowego oraz pewnych wrodzonych predyspozycji^[13]. Wa�ne jest r�wnie� przystosowanie pomieszczenia biblioteki tak, aby sta�a si� ona miejscem przyjaznym, daj�cym poczucie bezpiecze�stwa i poprawiaj�cym nastr�j. Obok wypracowania, niezb�dnych w wi�kszo�ci przypadk�w program�w biblioterapeutycznych, warto r�wnie� pami�ta�, �e wszystko mo�e by� terapi�, najdrobniejszy gest: podanie r�ki, u�miech, rozmowa, okazanie szacunku i zaufania. Nigdy nie mamy bowiem pewno�ci co zadzia�a najsilniej, co oka�e si� kluczem do drugiego cz�owieka.

Bibliografia

1. Andrzejewska J., Bibliotekarstwo szkolne. Teoria i praktyka. T.2: Praca pedagogiczna biblioteki. Warszawa 1996
2. Borecka I., Biblioterapia - nowa szansa ksi��ki. Olsztyn 1992
3. Borecka I., Biblioterapia w szkole. Legnica 1998
4. Borecka I., Ippold L., Co czyta� aby �atwiej radzi� sobie w �yciu czyli wprowadzenie do biblioterapii. (b.m.w.) (b.r.w.)
5. Borecka I., Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepe�nosprawnym. Olsztyn 1991
6. Borecka I., Piotrowska L., Zastosowanie biblioterapii i muzykoterapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym i terapii pedagogicznej. Wa�brzych 1992
7. Borecka I., Terapia czytelnicza w procesie dydaktyczno-wychowawczym w szko�ach masowych i specjalnych. Wa�brzych 1994
8. Ksi��ka w dzia�alno�ci terapeutycznej. Pod red. E.B.Zybert. Warszawa 1997
9. Kurs z zakresu terapii przez sztuk�. Wroc�aw 1999
10. Muzyka w pracy bibliotekarza i biblioterapeuty. Poradnik oprac. przez M.Kiery�a i M. Skar�y�sk�. Warszawa, Toru� 1990
11. P�ska L., Dziecko trudne a ksi��ka. Warszawa 1975
12. Skorny Z., Szocki J., Zawistowski S., Korekcyjna funkcja biblioterapii. Wroc�aw 1989
13. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994
14. Zybert E.B., Bariery w dost�pie do ksi��ki i biblioteki w �rodowisku niedostosowanych spo�ecznie. Poradnik Bibliotekarza 1992 nr 7-8 s.10-15
15. Zybert E.B.,Biblioterapia w pracy z dzie�mi niedostosowanymi spo�ecznie. Bibliotekarz 1992 nr 1 s.16-19

Referat wyg�oszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wroc�aw, 25-26 wrze�nia 2003

powr�t