Ma�gorzata Czerwi�ska
Uniwersytet Zielonog�rski

Wprowadzenie

Dysfunkcja narzďż˝du wzroku powoduje rozliczne ograniczenia we wszystkich sferach funkcjonowania psychospoďż˝ecznego. Do najpowaďż˝niejszych zalicza siďż˝ utrudnienia w dostďż˝pie do informacji zawartej w przekazie pisanym. Istotďż˝ problemu jest tutaj nie tyle recepcja tekstu, co jego percepcja, wymagajďż˝ca specyficznych zabiegďż˝w edytorskich. Dostďż˝p osďż˝b niewidzďż˝cych do sďż˝owa pisanego utoďż˝samiany jest powszechnie z systemem pisma punktowego L. Braille’a, choďż˝ poczďż˝tki poszukiwaďż˝ pisma dla niewidomych siďż˝gajďż˝ czasďż˝w staroďż˝ytnych (Czerwiďż˝ska 1999, 2003). Tyfloinformatyka proponuje nowe rozwiďż˝zania, zmieniajďż˝c tym samym rolďż˝ pisma wypukďż˝ego w edukacji i rehabilitacji osďż˝b niewidzďż˝cych.

Problematyka specjalnych materia��w czytelniczych /format�w alternatywnych/ i specyfiki procesu czytania os�b niewidz�cych bardzo rzadko jest przedmiotem zainteresowa� tyflopedagog�w (Czerwi�ska 2002). Coraz cz�ciej staje si� przedmiotem docieka� nauk bibliologicznych. Polskie osi�gni�cia teoretyczne i praktyczne s� jednak skromne (Czerwi�ska 1999, 2002, Fedorowicz 2002). Rozwa�ania niniejsze koncentruj� si� na jako�ciowo-materia�owych przemianach wydawnictw dla niewidomych w Polsce, usi�uj�c wyznaczy� podstawowe kierunki ich rozwoju po II wojnie �wiat. Rozwa�ania prowadz� do zrewidowania definicji ksi��ki niewidomego oraz czyni� dyskusyjnym w��czanie niewidomych do populacji os�b niesprawnych czytelniczo. Kierowane s� przede wszystkim do bibliotekarzy i nauczycieli, obejmuj�cych, w ramach edukacji integracyjnej, oddzia�ywaniem dydaktyczno-wychowawczym uczni�w z g��bok� dysfunkcj� narz�du wzroku.

Uwagi o ewolucji ksi��ki niewidomego

Od 1951 r. produkcj� wydawnictw brajlowskich zajmuje si� Polski Zwi�zek Niewidomych /PZN/. Od 1953 r. przy Zarz�dzie G��wnym PZN w Warszawie funkcjonuj� wyspecjalizowane struktury, zajmuj�ce si� dzia�alno�ci� wydawnicz�. Obecnie jest to, nale��ca do PZN, sp�ka - Zak�ad Nagra� i Wydawnictw Zwi�zku Niewidomych /ZNiW ZN/. Firma ta zajmuje si� edytorstwem, produkcj� wydawnicz� i dystrybucj� wydawnictw brajlowskich, w druku powi�kszonym, d�wi�kowych /m�wionych/ i w zapisie cyfrowym, posiadaj�c w swej strukturze: redakcj� nieperiodyk�w, redakcje czasopism, drukarni� brajlowsk� i czarnodrukow�, studia nagra�, dzia�y kolporta�u i zbytu. Planowa dzia�alno�� wydawnicza obejmuje: literatur� pi�kn� dla doros�ych i dzieci /w tym lektury szkolne/, literatur� popularnonaukow� /zw�aszcza poradniki/, podr�czniki szkolne i do nauki j. obcych, wydawnictwa informacyjne /s�owniki/, wydawnictwa nutowe, czasopisma. Nie wydaje si� wysoce specjalistycznych wydawnictw naukowych i podr�cznik�w akademickich.

W polskim edytorstwie brajlowskim stosuje siďż˝ zapis integralny; zapis skrďż˝towy ma sporadyczne zastosowanie, ze wzglďż˝du na niskďż˝ jego znajomo�� przez polskich niewidomych. Ksi��ki czarnodrukowe /zwďż˝aszcza podrďż˝czniki/, zakwalifikowane do wydania w systemie L. Braille’a, poddawane sďż˝ adaptacji tyflologicznej, zgodnej ze specyfikďż˝ edytorstwa brajlowskiego (Czerwiďż˝ska 1999). Nakďż˝ady wydawnictw brajlowskich sďż˝ niewielkie: beletrystyka i literatura popularnonaukowa - 5-10 egz., podrďż˝czniki - 50-70 egz., sďż˝owniki - ok. 100 egz.

Na iloďż˝ciowo-jakoďż˝ciowym wymiarze brajlowskiej produkcji wydawniczej znaczďż˝co zawaďż˝yďż˝o uruchomienie produkcji ksi��ki w zapisie dďż˝wiďż˝kowym, tzw. ksi��ki mďż˝wionej: na szpulach magnetofonowych /1962 r./, na kasetach magnetofonowych /1972 r./. Polska ksi��ka mďż˝wiona nagrywana jest przez profesjonalnych lektorďż˝w radiowych i telewizyjnych oraz czoďż˝owych aktorďż˝w teatralnych i filmowych, co nadaje tekstowi artystyczny charakter, ale teďż˝ niejednokrotnie ingeruje w przebieg recepcji (Tomerska 1998, Czerwiďż˝ska 1999). Produkcja ksi��ki brajlowskiej wyraďż˝nie spadďż˝a na rzecz ksi��ki mďż˝wionej, ktďż˝ra cieszy siďż˝ du�� popularnoďż˝ciďż˝. Czytelnikami ksi��ki brajlowskiej sďż˝ osoby o bardzo dobrej znajomoďż˝ci systemu L. Braille’a, preferujďż˝ce percepcjďż˝ dotykowďż˝, nie ingerujďż˝cďż˝ sfery recepcji i interpretacji tekstu. W polityce wydawniczej stosuje siďż˝, choďż˝ niekonsekwentnie, zasadďż˝ niedublowania tytu��w ksi��ki brajlowskiej i mďż˝wionej oraz zaďż˝oďż˝enie: im trudniejsza tre��, tym ďż˝atwiejsza forma wydawnicza, przeznaczajďż˝ce ksi��ce mďż˝wionej pozycje o wysokim poziomie merytorycznym i artystycznym, a brajlowskiej - literaturďż˝ o poziomie elementarnym, popularnym i klasycznym. Naleďż˝y jednak zauwaďż˝yďż˝, ďż˝e poczďż˝tkowo nie wydawano w wersji ksi��ki mďż˝wionej literatury dzieciďż˝cej, obawiajďż˝c siďż˝ rezygnacji mďż˝odych czytelnikďż˝w z kontaktu z ksi��kďż˝ brajlowskďż˝ /zwďż˝aszcza, ďż˝e w systemie L. Braill’a wydano juďż˝ kanon literatury dla dzieci i lektur szkolnych/. Od 1972 r., tj. uruchomienia drugiego studia nagraďż˝, rozszerzono ofertďż˝ o literaturďż˝ popularnonaukowďż˝, literaturďż˝ faktu, poezjďż˝, niektďż˝re podrďż˝czniki akademickie, a nastďż˝pnie /na proďż˝bďż˝ rodzicďż˝w i placďż˝wek dla dzieci niedowidzďż˝cych/ takďż˝e literaturďż˝ dzieciďż˝cďż˝ (Czerwiďż˝ska 1999, Fedorowicz 2002). Rocznie wydaje siďż˝ obecnie ok. 200 tyt., w nakďż˝adzie do 200 egz. Produkcja odbywa siďż˝ w oparciu o komputery cyfrowe, co daje najwyďż˝szďż˝ jako�� dďż˝wiďż˝ku i moďż˝liwo�� nagrywania na pďż˝yty CD, zarďż˝wno nagraďż˝-matryc, jak i nagraďż˝ zwielokrotnionych. ZniW ZN wstrzymuje siďż˝ jednak z wydawaniem ksi��ki mďż˝wionej na pďż˝ytach CD, g��wnie ze wzglďż˝du na niedostateczne wyposaďż˝enie polskich niewidomych w urzďż˝dzenia odtwarzajďż˝ce.

Od 1993 r. ZniW ZN wydaje ksi��ki w druku powi�kszonym: podr�czniki szkolne, zeszyty �wicze�, s�owniki. Rocznie publikuje si� ok. 30 tyt., w nak�adzie 300-1200 egz.

Dorobek polskiego czasopiďż˝miennictwa dla niewidomych obejmuje periodyki: dla dorosďż˝ych /np. “Pochodnia" - organ prasowy PZN/, dla dzieci /np. “Promyczek", “ďż˝wiateďż˝ko"/, dla mďż˝odzieďż˝y /np. “ďż˝yciu naprzeciw"/, fachowe /np. “Terapia Fizykalna", “Przeglďż˝d Tyflologiczny"/, spoďż˝eczno-kulturalne /np. “Nasz ďż˝wiat"/. Ich zawarto�� jest oryginalna /artykuďż˝y dziennikarzy i czytelnikďż˝w / lub przedrukowa /przedruki artyku��w z poczytnej prasy czarnodrukowej/. Majďż˝ zrďż˝nicowanďż˝ periodyzacjďż˝: od miesiďż˝cznej do pďż˝rocznej (Czerwiďż˝ska 1989, 1999). Z przyczyn ekonomicznych, w latach 90-tych XX w. zaczďż˝to stopniowo zmniejszaďż˝ produkcjďż˝ wydawnictw dla niewidomych, w tym ofertďż˝ tytu��w czasopism: w 1996r. wydawano 11 tyt. brajlowskich, 13 tyt. w druku powiďż˝kszonym, 3 tyt. w wersji dďż˝wiďż˝kowej; w 2002 r. wydawano 7 tyt. brajlowskich, 7 tyt. czarnodrukowych, 2 tyt. w wersji dďż˝wiďż˝kowej /na kasetach/ (Sprawozdanie… 2002). Do oferty wprowadzono wersje periodykďż˝w na dyskietkach komputerowych. Nakďż˝ady czasopism warunkowane sďż˝ wielkoďż˝ciďż˝ prenumeraty; ďż˝redni nakďż˝ad brajlowski wynosi ok. 750 egz.

Pod wzgl�dem technicznym ZNiW przygotowany jest na pe�ne zaspokojenie potrzeb czytelniczych polskich niewidomych. W 1989 r. skomputeryzowano dzia�alno�� wydawniczo-drukarsk�, odst�puj�c tym samym od, praktykowanego przez lata, d�ugiego cyklu drukarskiego (Czerwi�ska 1999).

Od 1993 r. drugim wydawcďż˝ ksi��ek dla niewidomych w Polsce jest Przedsiďż˝biorstwo Wydawnicze Zwiďż˝zku Niewidomych “Print 6" w Lublinie. Wydaje ono przede wszystkim: podrďż˝czniki i inne materiaďż˝y do nauki j. obcych, literaturďż˝ z zakresu informatyki, fizjoterapii, ekonomii i prawa, popularne wydawnictwa poradnikowe, wybory poezji, literaturďż˝ religijnďż˝, polsko- i angielskojďż˝zycznďż˝ literaturďż˝ dla dzieci. Oferta tytuďż˝owa ksztaďż˝towana jest z uwzglďż˝dnieniem indywidualnych preferencji czytelnikďż˝w. Publikacje “Print 6" ��czďż˝ druk brajlowski, czarnodruk, zapis dďż˝wiďż˝kowy, ilustracjďż˝ wielobarwnďż˝ i wypuk��. W 2002 r. Wydawnictwo zrezygnowaďż˝o z edytorstwa ksi��ek brailo-drukowych, mimo posiadanych juďż˝ doďż˝wiadczeďż˝ (Czerwiďż˝ska 1999, Fedorowicz 2002).

Niewielk� dzia�alno�� edytorsk� /wydawnictwa brajlowskie, m�wione/ prowadzi warszawska, komputerowa Sp�ka "Altix", zainteresowana przede wszystkim specjalistyczn� literatur� informatyczn�.

Brajlowskďż˝ dziaďż˝alno�� wydawniczďż˝ /na wďż˝asne potrzeby edukacyjno-wychowawcze/ prowadzďż˝ takďż˝e Zakďż˝ady dla Niewidomych w Laskach, drukujďż˝c w systemie L. Braille’a wybrane pozycje z literatury piďż˝knej /zwďż˝aszcza dzieciďż˝cej i mďż˝odzieďż˝owej/, popularnonaukowej, utwory poetyckie, lektury szkolne, podrďż˝czniki, sďż˝owniki jďż˝zykowe i ortograficzne - nie ujmowane w planach wydawniczych ZNiW ZN. Specyfikďż˝ tej produkcji jest jednak literatura religijna /modlitewniki, katechizmy, ewangelie/. Od 1989 r. rďż˝czne kopiowanie zastďż˝piono komputerowďż˝ technikďż˝ druku: skanowanie tekstu czarnodrukowego i konwersja na system L. Braille’a lub konwersja z dyskietki z plikiem tekstowym /udostďż˝pnianej przez wydawcďż˝/. Rocznie wydaje siďż˝ ok. 30 tyt., w 1 lub kilku egz., zgodnie z planem wydawniczym, zďż˝oďż˝onym z dezyderat kadry pedagogicznej Zakďż˝adďż˝w (Czerwiďż˝ska 1999, Fedorowicz 2002).

Nowoczesne rozwi�zania edytorskie realizuje od 1997 r. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, przy wsp�pracy z Centrum Komputerowym dla Student�w Niewidomych i Niedowidz�cych UW. Edytorstwem w postaci indeksowej ksi��ki m�wionej /wzorowanej na Recording for the Blind and Dislectics/, a od 2002 r. - cyfrowej ksi��ki m�wionej - obj�te s� wybrane pozycje literatury naukowej. ��cznie wydano ok. 200 pozycji, w tym 37 ksi��ek cyfrowych (Dworak 2002).

Nale�y doda�, �e od prze�omu lat 80- i 90-tych edytorstwem ksi��ek dla niewidomych zajmuj� si� tak�e oficyny komercyjne. Od 1987 r., z inicjatywy O�rodka Czytelnictwa Chorych i Niepe�nosprawnych w Toruniu, w porozumieniu z Wydawnictwem "Ksi��nica" z Katowic, podj�to edytorstwo ksi��ek w druku powi�kszonym, w ramach serii "Biblioteka Du�ej Czcionki". Produkcji zaprzestano w wyniku braku zam�wie� z bibliotek publicznych. Kolejn� pr�b� podj�o wydawnictwo "pr�szy�ski i S-ka", emituj�c seri� "Du�e Litery", obejmuj�c� najpoczytniejsze tytu�y prozy polskiej i obcej /��cznie wydano kilkana�cie pozycji/. W ostatnich latach niekt�rzy komercyjni edytorzy ksi��ek dla dzieci i m�odzie�y /np. "Debit", "Votum"/, wydaj� wybrane pozycje ze swej oferty powi�kszon� czcionk�, z czego korzystaj� m�odzi czytelnicy niedowidz�cy. W 1996 r. wydawnictwo "Wilga", a w 1999 r. - Wydawnictwo "egmont" - zacz�y t�oczy� obrazkowe ksi��eczki dotykowe.

Produkcj� ksi��ki m�wionej podj�o PWN, w ramach serii "Audioteka PWN" /od 1993r. wydano 10 tyt./ oraz "Pr�szy�ski i S-ka" - w serii "ksi��ka do S�uchania". Ksi��ki te obejmuj� klasyk� literatury �wiatowej i polskiej. S� nagrywane przez czo�owych polskich aktor�w. Ponadto ksi��ki dla dzieci z kaset� magnetofonow� edytuje firma "Podsiedlik-Raniowski i S-ka", w serii "ksi��ki Szcz�liwego Dzieci�stwa" /ok. 20 tyt./ (Go��biewski 1999)."

Upowszechnianie wydawnictw dla niewidomych opiera si� na sieci bibliotek: PZN, szkolnictwa specjalnego i publicznych. Te ostatnie nie gromadz� ksi�gozbior�w brajlowskich. Indywidualny zakup jest niewielki; dotyczy przede wszystkim czasopism, podr�cznik�w do nauki j. obcych, poradnik�w (Czerwi�ska 1999, Fedorowicz 2002).

Niskonakďż˝adowo�� i specjalistyczna technika rzutujďż˝ na wysoki koszt produkcji wydawnictw dla niewidomych. Cena 1 tomu ksi��ki brajlowskiej wynosi obecnie ok. 500 zďż˝. Produkcja wydawnicza jest dotowana ze ďż˝rodkďż˝w Paďż˝stwowego Funduszu Rehabilitacji Osďż˝b Niepeďż˝nosprawnych-PFRON /np. beletrystyka, czasopisma/, resortďż˝w: edukacji /np. podrďż˝czniki i lektury szkolne, sďż˝owniki/, kultury, zdrowia. Niestety, wysoko�� tego finansowania nie jest wystarczajďż˝ca. Niewielkie zainteresowanie wydawnictwami brajlowskimi wynika ponadto z niskiej znajomoďż˝ci systemu L. Braille’a przez polskich niewidomych, a takďż˝e ubogiej jakoďż˝ciowo /w porďż˝wnaniu do ksi��ki mďż˝wionej/ oferty wydawniczej (Czerwiďż˝ska 1999).

Cechy wydawniczo-formalne ksi��ki niewidomego

Standardowe wydawnictwo brajlowskie /zwarte i periodyczne/ ma format zbliďż˝ony do B-4 /ok. 35x25 cm/. Strona zawiera 29 wierszy po 32 znaki. Wysoko�� znaku wynosi ok. 10 mm, szeroko�� - ok. 6 mm. grubo�� punktu - ok. 0.5 mm. Tďż˝oczenie odbywa siďż˝ na papierze o gramaturze 140 - 180 g i gruboďż˝ci ok. 0. 2 mm. Przeciďż˝tna ksi��ka brajlowska jest wielotomowa /np. “Trylogia" H. Sienkiewicza liczy 45 t. i waďż˝y ok. 70 kg/. ďż˝rednia objďż˝to�� tomu wynosi 160 stron. Blok ksi��ki jest szyty, wklejony w tekturowo-p��ciennďż˝ okďż˝adkďż˝, na ktďż˝rej umieszcza siďż˝ czarnodrukowe informacje: autor, tytuďż˝, oznaczenie tomu i ogďż˝lna ilo�� tomďż˝w dzieďż˝a, nazwa wydawnictwa, miejsce i rok wydania wersji czarnodrukowej, nazwa wydawcy, miejsce i rok wydania wersji brajlowskiej, nazwisko tďż˝umacza dla literatury przekďż˝adowej. Karta tytuďż˝owa /pisana brajlem/ podaje: nazwisko autora, tytuďż˝, numer tomu i ich ogďż˝lnďż˝ liczbďż˝, nazwďż˝ wydawcy, miejsce i rok wydania. Naj jej odwrocie umieszcza siďż˝: nazwďż˝ wydawnictwa wersji czarnodrukowej dzieďż˝a, miejsce i rok wydania, nazwiska osďż˝b przepisujďż˝cych na system L. Braille’a i korektorďż˝w, nazwďż˝ i adres drukarni, nazwisko tďż˝umacza, informacjďż˝ o ďż˝rďż˝dle sponsorowania. Wydawnictwa brajlowskie nie majďż˝ numeru ISBN. Paginacja /wy��cznie liczbowa/ umieszczana jest u doďż˝u stron nieparzystych. Spis treďż˝ci i przypisy zamieszczane sďż˝ na koďż˝cu tomu. Graficzna prezentacja informacji /tabele, wykresy, diagramy/ jest bardzo ograniczona, czďż˝sto podawana w formie opisowej. Czasopisma brajlowskie majďż˝ zbliďż˝one cechy wydawniczo-formalne. Tďż˝oczone sďż˝ na papierze o gramaturze 130 g. Majďż˝ oprawďż˝ miďż˝kkďż˝. Na okďż˝adce znajduje siďż˝ wypukďż˝a kompozycja tytulaturowa, pisana literami ďż˝aciďż˝skimi, z emblematem PZN. Na brajlowskiej stronie tytuďż˝owej umieszcza siďż˝: tytuďż˝, okreďż˝lenie periodyzacji, numer bie��cy, wydawcďż˝, nazwisko redaktora naczelnego, adres redakcji, nazwiska osďż˝b przepisujďż˝cych i korektorďż˝w. Na odwrocie znajduje siďż˝ spis treďż˝ci. Dziďż˝ki technice komputerowej rozszerzyďż˝y siďż˝ moďż˝liwoďż˝ci w��czania do ksi��ek wypukďż˝ych rysunkďż˝w, tďż˝oczonych metodďż˝ prďż˝niowďż˝ na plastiku /brajlonie/ lub papierze. Stosuje siďż˝ teďż˝ technikďż˝ “pďż˝czniejďż˝cego papieru" /moďż˝liwo�� odwzorowania ksztaďż˝tu i koloru/, technikďż˝ atramentu ze sztucznego tworzywa /moďż˝liwo�� zrďż˝nicowania wypukďż˝oďż˝ci/. W Polsce wypuk�� ilustracjďż˝ stosuje siďż˝ rzadko /g��wnie w publikacjach Zakďż˝adďż˝w w Laskach/.

Obrazkowe ksi��ki dotykowe maj� ma�y format /np. 16cmx16cm/. Kartonowe, kredowane strony i ok�adki s� zbindowane lub ��czone spiral�. Kr�tki tekst drukowany jest w czarnodruku. Bogat� szat� graficzn� tworz� wyra�ne, kolorowe ilustracje, uzupe�nione rysunkiem wypuk�ym lub zr�nicowan� faktur�.

Ksi��ki brajlo-drukowe maj� niedu�y format. T�oczone s� na kartonowych, kredowanych stronach, na kt�rych umieszcza si� tekst czarnodrukowy. Tekst brajlowski t�oczony jest na stronach foliowych, wpinanych odpowiednio do bloku ksi��ki. Tekst znajduje si� na prawej stronie, ilustracja - na lewej. Tekst czarnodrukowy t�oczony jest drukiem powi�kszonym /16-punktowy/.

Edytorstwo wydawnictw w druku powi�kszonym opiera si� na wyznacznikach procesu widzenia u os�b niedowidz�cych. Format nie przekracza A-4, obj�to�� - 200 stron. Stosowana jest w nich czcionka wielko�ci powy�ej 14 punkt�w i kroju bezszeryfowym /np. univers/, z zachowaniem kontrastu pomi�dzy drukiem a t�em. Stosuje si� g�sty, matowy papier o kremowej barwie /z�amany bia�y/. U�ycie wersalik�w sprowadza si� wy��cznie do wymog�w ortograficznych. Odst�py mi�dzy literami i wyrazami odpowiadaj� krojowi i wielko�ci czcionek. Interlinia wynosi � wielko�ci litery. D�ugo�� wiersza wynosi 39 liter danej czcionki. Wci�cia akapitowe s� ma�e. Kolorowe i czarnobia�e ilustracje maj� wyra�ne kontury i nie s� nadrukowywane na tekst. W polskim edytorstwie zasady te stosuje si� niekonsekwentnie.

Ksi��ka mďż˝wiona przyjďż˝a w Polsce formďż˝ nagrania magnetofonowego. Obecnie stosuje siďż˝ nagranie dwustronne na kasecie magnetofonowej /najczďż˝ciej C-60/, przez co jej odtwarzanie jest moďż˝liwe na standardowym magnetofonie kasetowym. Przeciďż˝tna publikacja jest wielokasetowa, przechowywana w specjalnym pudle; “Trylogia" H. Sienkiewicza liczy 121 kaset. Informacje identyfikacyjne /autor, tytuďż˝, lektor, miejsce i rok nagrania, ��czna ilo�� kaset/ zamieszczana jest w czarnodruku na etykiecie kaset oraz w wersji dďż˝wiďż˝kowej - na poczďż˝tku lub koďż˝cu nagrania. W systemie L. Braille’a podaje siďż˝ nazwisko autora, tytuďż˝ i ��cznďż˝ liczbďż˝ kaset /na pierwszej kasecie/ oraz kolejnďż˝ numeracjďż˝ kaset. Informacje identyfikujďż˝ce oryginaďż˝ czarnodrukowy i wersjďż˝ dďż˝wiďż˝kowďż˝ zamieszczane sďż˝ na poczďż˝tku i koďż˝cu caďż˝ego nagrania, a w wersji skrďż˝conej - na kaďż˝dej kasecie. Nagranie jest wiernďż˝ wersjďż˝ tekstu publikacji czarnodrukowej, niekiedy, w zaleďż˝noďż˝ci od treďż˝ci, wzbogacone ilustracjďż˝ muzycznďż˝.

Indeksowana ksi��ka m�wiona nagrywana jest w technice analogowej, z na�o�onymi na g�os lektora sygna�ami d�wi�kowymi, oznaczaj�cymi stosowne miejsca w tek�cie /np. pocz�tek rozdzia�u/. Impuls d�wi�kowy s�yszany jest podczas szybkiego przewijania ta�my na "pods�uchu", co u�atwia "nawigacj�" po tek�cie. Na pocz�tku ka�dej �cie�ki nagrany jest numer strony orygina�u, od kt�rej zaczyna si� nagranie �cie�ki. Informacja ta jest do��czana do standardowego pakietu informacyjnego, zawieraj�cego tytu�, autora, numer kolejnej kasety i �cie�ki. Wszystkie obcoj�zyczne nazwy odczytywane s� zgodnie z ich pisowni�, a nast�pnie literowane. Przypisy nagrywane s� w miejscu ich wyst�pienia lub na osobnej kasecie, z informacj� o stronie, do kt�rej si� odnosz�. Sygnalizowany jest te� pocz�tek i koniec cytatu, nawiasu.

Tyfloinformatyka a ksi��ka niewidomego

Prďż˝by opracowania urzďż˝dzeďż˝ czytajďż˝cych siďż˝gajďż˝ II poďż˝owy XIX w. Spoďż˝rďż˝d wielu rozwiďż˝zaďż˝ /optofon, fotoelektrograf, visagraph/ pierwszym znaczďż˝cym wynalazkiem w tym zakresie byďż˝ aparat do czytania - optacon /1971 r./, przetwarzajďż˝cy znak graficzny na wypukďż˝y obraz liter na wibracyjnym ekranie dotykowym, utworzony z drgajďż˝cych prďż˝cikďż˝w. Zďż˝oďż˝ona technika czytania /jednoczesne prowadzenie kamery po linii tekstu czarnodrukowego i odczyt z wibrujďż˝cego ekranu/ sprawiaďż˝a, ďż˝e urzďż˝dzenie sďż˝uďż˝yďż˝o do czytania krďż˝tkich tekstďż˝w /hasďż˝a encyklopedyczne, przepisy prawne/, specjalistycznych /wzory matematyczne/, pisanych alfabetami nieďż˝aciďż˝skimi. W Polsce optaconem posďż˝uguje siďż˝ ok. 30 niewidomych (Jakubowski 1982, Czerwiďż˝ska 1999, Fedorowicz 2002). Znacznie wiďż˝ksze moďż˝liwoďż˝ci stworzyďż˝a technika komputerowa /tyfloinformatyka/, rozwijajďż˝ca siďż˝ w paďż˝stwach zachodnich od lat 70-tych, w Polsce - od koďż˝ca lat 80-tych. Dziďż˝ki niej tekst z noďż˝nika /np. dyskietki komputerowej/ jest odczytywany przy pomocy monitora brajlowskiego - linijki brajlowskiej lub syntezatora mowy, wraz z oprogramowaniem typu screen reader /specjalistyczne oprzyrzďż˝dowanie standardowego komputera/, czy teďż˝ ze standardowego monitora komputera /w druku powiďż˝kszonym/. Oprogramowanie powiďż˝kszajďż˝ce tekst i grafikďż˝ na monitorze komputera okazaďż˝o siďż˝ doskonalszym sposobem dostďż˝pu osďż˝b niedowidzďż˝cych do sďż˝owa pisanego niďż˝ stosowane dotďż˝d powiďż˝kszalniki telewizyjne, powiďż˝kszajďż˝ce urzďż˝dzenia optyczne /np. folie, lupy, monookulary/, kserokopiarki. Skanery z programami typu OCR udostďż˝pniajďż˝ niewidomym praktycznie ca�� czarnodrukowďż˝ produkcjďż˝ wydawniczďż˝ /ksi��ki i periodyki/ (Jakubowski, Serafin, Szczepankowski 1994, Jakubowski, Szczepankowski 1998). Aktualna wersja maszyny czytajďż˝cej - “auto-lektor" /komputer-skaner-syntezator mowy-program rozpoznajďż˝cy czarnodruk - program udďż˝wiďż˝kawiajďż˝cy/ jest znana w Polsce od ok. 1995 r., lecz, ze wzglďż˝du na wysokďż˝ cenďż˝, maďż˝o rozpowszechniona. Szansďż˝ na szersze udostďż˝pnienie polskim niewidomym urzďż˝dzeďż˝ komputerowych, a dziďż˝ki nim - sďż˝owa pisanego, sďż˝ docelowe programy dotujďż˝ce PFRON, np. realizowany od 1999 r. "Komputer dla Homera".

Tyfloinformatyka udost�pni�a niewidomym wydawnictwa na p�ytach CD-ROM i DVD-ROM; szczeg�lne znaczenie maj� tu wydawnictwa encyklopedyczne, s�ownikowe, podr�czniki j. obcych, kt�re w technice brajlowskiej, d�wi�kowej, druku powi�kszonym wydawane s� sporadycznie. Dzi�ki programom ud�wi�kawiaj�cym �rodowisko "Windows" i nak�adkowym programom przedefiniuj�cym w trybie tekstowym internetowe strony www., niewidomi stali si� r�wnoprawnymi u�ytkownikami sieci internetowej. Szczeg�lne znaczenie maj� tu tzw. biblioteki wirtualne, zawieraj�ce teksty ksi��ek w plikach typu: doc, html, pdf, rtf, txt, mp3. Ksi�gozbiory te przygotowywane s� specjalnie z przeznaczeniem dla niewidomych, np. przez Centrum Komputerowe dla Student�w Niewidomych i Niedowidz�cych przy Uniwersytecie Warszawskim, Bibliotek� Centraln� PZN, Zak�ady dla Niewidomych w Laskach lub te� maj� og�lnego adresata, np. zbiory na stronach: http://www.pbi.edu.pl,
http://www.Julia.univ.gda.pl/~literat, http://www.czytelnia.xcom.pl,
http://www.czytaj.home.pl,http://www.biblioteka.onet.pl. Poprzez internet mo�liwy sta� si� szeroki dost�p do prasy, obecnej na rynku wydawniczym, jak i wy��cznie w sieci internetowej /tzw. e-ziny/. Zasygnalizowane powy�ej rozwi�zania tyfloinformatyczne, umo�liwiaj� gromadzenie indywidualnych ksi�gozbior�w w zapisie cyfrowym, poprzez skanowanie wydawnictw czarnodrukowych, kopiowanie plik�w tekstowych z sieci internetowej /e-book/. Zbiory takie osi�gaj� nawet kilka tys. egz. Ich pozycje s� wymieniane /poczt� elektroniczn�/ pomi�dzy zainteresowanymi u�ytkownikami, na podstawie prywatnych kontakt�w lub zam�wie� sk�adanych np. na li�cie dyskusyjnej "Typhlos" lub PZN. Nale�y tu jednak zauwa�y�, �e w polskich warunkach proces czytania tych zbior�w opiera si� przewa�nie na percepcji s�uchowej, ze wzgl�du na bardzo wysok� cen� brajlowskiego oprzyrz�dowania komputera, znacznie przewy�szaj�c� koszt syntezy mowy. Czytanie dotykowe i wzrokowe ma jednak wi�ksz� warto�� poznawcz�, gdy� sprzyja opanowaniu zasad poprawnej pisowni, co jest utrudnione przy wy��cznie s�uchowym odbiorze tekstu.

Wypada tu jeszcze zauwa�y�, �e dzi�ki rozwi�zaniom tyfloinformatycznym, od 2002 r. dost�pna jest polskim niewidomym /g��wnie pracownikom i studentom UW/ cyfrowa ksi��ka m�wiona. Odzwierciedla ona struktur� tekstu, zachowuj�c g�os lektora.

Utrzymany jest /zgodnie z orygina�em czarnodrukowym/ ca�y uk�ad publikacji /numeracja stron, rozdzia��w, rozmieszczenie przypis�w itp./ - co pozwala na korzystanie z tekstu w spos�b analogiczny do pos�ugiwania si� nim przez osoby widz�ce. System edytorski sk�ada si� z 2 program�w. Program "Libra Studio" dokonuje cyfrowej rejestracji d�wi�ku, jego przetwarzania i archiwizacji. Podczas nagrywania stopniowo tworzona jest struktura ksi��ki. Zachowuje ona charakter drzewa. Wszystkie wyodr�bnione elementy ksi��ki /rozdzia�y, podrozdzia�y, strony i przypisy/ s� scalane specjalnym plikiem indeksuj�cym. Ksi��ka umieszczana jest na p�ytach CD /�rednio ok. 30 godz. nagrania/. Program "Libra Cyfrofon" s�u�y do odtwarzania nagra�. Program pracuje w �rodowisku "Windows" oraz wsp�pracuje z programami ud�wi�kawiaj�cymi. Czytelnik otrzymuje ten program na p�ycie wraz z zam�wion� ksi��k�. Ods�uchiwanie odbywa si� na standardowym komputerze klasy PC przez g�o�niki do��czone do karty muzycznej. Program do odtwarzania posiada szereg opcji, pozwalaj�cych na �atwe poruszanie si� w tek�cie. Ksi��k� mo�na czyta� w ca�o�ci, w spos�b ci�g�y lub przesuwaj�c si� strona po stronie. Mo�liwe jest wybieranie konkretnych rozdzia��w czy stron, bez konieczno�ci przeszukiwania lub przewijania ca�ej ksi��ki. Istnieje mo�liwo�� wstawiania zak�adek, pozwalaj�cych na szybkie dotarcie do wa�nych czy interesuj�cych fragment�w tekstu. U�ytkownik mo�e wybra� opcj� czytania ksi��ki z przypisami lub bez, szybko lub wolno. Podczas czytania mo�e r�wnie�, u�ywaj�c klawiatury komputera, tworzy� w�asne komentarze tekstowe. Program posiada ponadto funkcj� przewijania na pods�uchu, w trakcie kt�rego poprzez tony o r�nej wysoko�ci sygnalizowane s� mijane strony i rozdzia�y (Dworak 2002).

Warto zatem zauwaďż˝yďż˝, ďż˝e dziďż˝ki technice komputerowej zniesione zostaďż˝y, zarzucane przez lata systemowi L. Braille’a, ograniczenia , wynikajďż˝ce z jego specyfiki:

• bardzo maďż˝y zasiďż˝g, czyli stosowanie wy��cznie w krďż˝gu osďż˝b niewidzďż˝cych; w pracy z komputerem system L. Braille’a staje siďż˝ tymczasowďż˝ reprezentacjďż˝ znakďż˝w wyďż˝wietlanych na ekranie;
• brak moďż˝liwoďż˝ci korekty; tekst brajlowski, zapisany tradycyjnďż˝ technikďż˝ /tabliczka, maszyna brajlowska/ jest trudny do usuniďż˝cia w razie popeďż˝nienia b��du; technika komputerowa daje peďż˝nďż˝ moďż˝liwo�� korekty;
• duďż˝a objďż˝to�� publikacji brajlowskich, wynikajďż˝ca z rozmiarďż˝w znaku brajlowskiego i gramatury papieru;technika komputerowa pozwala czytaďż˝ systemem L. Braille’a publikacje przechowywane na noďż˝nikach cyfrowych, co ma szczegďż˝lne znaczenie w przypadku wydawnictw wielotomowych;
• brak moďż˝liwoďż˝ci nieskomplikowanego powielania tekstu; technika komputerowa /poprzez skaner, drukarkďż˝ brajlowskďż˝/ pozwala na zwielokrotnione powielenie kaďż˝dego tekstu czarnodrukowego i brajlowskiego;
• brak moďż˝noďż˝ci szybkiego przesyďż˝ania tekstu brajlowskiego na wiďż˝ksze odlegďż˝oďż˝ci; technika komputerowa zastďż˝puje tradycyjne przesyďż˝ki pocztowe, przez stosowanie np. poczty elektronicznej (Jakubowski, Serafin, Szczepankowski 1994, Jakubowski, Szczepankowski 1998).

Technika komputerowa nadaje zatem systemowi L. Braille’a nowďż˝ uďż˝yteczno��, czyniďż˝c z niego waďż˝ne narzďż˝dzie komunikacyjne.

Zako�czenie

Rozwa�ania niniejsze prowadz� do zdefiniowania ksi��ki niewidomego jako wydawnictwa zwartego lub periodycznego o cechach wydawniczo-formalnych odpowiadaj�cych specyfice percepcji tekstu przez osoby z g��bok� dysfunkcj� narz�du wzroku /niewidomych, ociemnia�ych, w wysokim stopniu s�abo widz�cych, niedowidz�cych/. Wydawnictwa te w sferze tre�ciowej odpowiadaj� publikacjom w druku zwyk�ym; r�ni je natomiast forma przekazu, dostosowana do odbioru dotykowego, s�uchowego, s�uchowo-dotykowego. Niewidomy jest osob� niepe�nosprawn� czytelniczo tylko w sferze percepcji tekstu. Technika komputerowa czyni z osoby niewidz�cej pe�noprawnego cz�onka publiczno�ci czytelniczej.

Rozwa�ania niniejsze maj� charakter sygnalny i nie pretenduj� do miana wyczerpuj�cych. St�d te� istotnym postulatem badawczym jest obj�cie szerok� analiz� problematyki czytelnictwa uczni�w z dysfunkcj� narz�du wzroku, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem miejsca w nim poszczeg�lnych typ�w wydawnictw. Wyniki takich bada� mog� by� wskazaniem dla dzia�alno�ci edytorskiej, bibliotecznej, poszukiwa� tyfloinformatycznych. W sferze dzia�a� praktycznych ju� teraz postulowa� nale�y uregulowanie prawne procederu skanowania przez niewidomych wydawnictw czarnodrukowych. Istotne pozostaje tak�e okre�lenie zasad udost�pniania wydawnictwom lub bezpo�rednio samym niewidomym przez edytor�w no�nik�w z zapisem wydawanych publikacji. Rozwi�za� organizacyjno-technicznych wymaga edytowanie w Polsce /cz�ciowo podj�te ju� przez np. Bibliotek� Uniwersytetu Warszawskiego/ tzw. ksi��ki cyfrowej, wzorowanej na systemie DAISY. Zadaniem jednak nadrz�dnym jest stworzenie systemu wsparcia firm komputerowych, pracuj�cych nad doskonaleniem urz�dze� tyfloinformatycznych /np. syntezy mowy, systemu zapisu i indeksowania tekstu/. R�wnie wa�ne jest tu tak�e opracowanie dogodnych /zw�aszcza finansowo/ zasad nabywania przez niewidomych i instytucje pracuj�ce na ich rzecz /np. biblioteki/ sprz�tu komputerowego wraz ze specjalistycznym oprzyrz�dowaniem oraz korzystania z sieci internetowej. Nale�y w tym miejscu nadmieni�, �e dotychczasowe edycje programu celowego PFRON - "Komputer dla Homera" nie sprosta�y potrzebom jego niewidz�cych adresat�w, zar�wno pod wzgl�dem regulaminowym, jak i wielko�ci zabezpieczonych na ten cel �rodk�w.

Przypisy:

• Czerwiďż˝ska M. (1989): Polskie czasopiďż˝miennictwo dla niewidomych w latach 1945 - 1988. Zarys problematyki. Roczniki Biblioteczne, z. 1 - 2 s. 217 - 241
• Czerwiďż˝ska M. (1999): Pismo i ksi��ka w systemie L. Braille’a w Polsce. Historia i funkcje rewalidacyjne. Warszawa
• Czerwiďż˝ska M. (2002): Niepeďż˝nosprawno�� i osoba niepeďż˝nosprawna w polskojďż˝zycznej literaturze piďż˝knej i naukowej. Bibliograficzny warsztat biblioterapeuty. Warszawa
• Czerwiďż˝ska M. (2003): Alfabet Braille’a. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Red. T. Pilch. Warszawa, s. 80 - 87
• Dworak D. (2002): Nowatorskie formy zapisu zbiorďż˝w bibliotecznych i ich udostďż˝pnianie dla osďż˝b niewidomych i sďż˝abo widzďż˝cych stosowane w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Przeglďż˝d Tyflologiczny, nr 1-2
• Fedorowicz M. (2002): Specjalne materiaďż˝y czytelnicze dla osďż˝b niepeďż˝nosprawnych. Zarys dziejďż˝w, formy, obieg spoďż˝eczny. Toruďż˝
• Go��biewski L. (1999): Rynek ksi��ki w Polsce. Edycja 1999, Warszawa
• Jakubowski S. (1982): Optacon - nowe moďż˝liwoďż˝ci dla niewidomych, Szkoďż˝a Specjalna, nr 5 s. 337 - 344
• Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B. (1994): Pomoce techniczne dla osďż˝b niepeďż˝nosprawnych. Warszawa
• Jakubowski S., Szczepankowski B. (1998): Rola technik informatycznych w procesie integracji osďż˝b niepeďż˝nosprawnych. W: Komputer w ksztaďż˝ceniu specjalnym. Wybrane zagadnienia. Red. J. ďż˝uszczyk. Warszawa, s. 67 - 76.
• Sprawozdanie za 2001 rok: Polski Zwiďż˝zek Niewidomych. Warszawa 2002
• Tomerska D. (1998): Ludzie Studia Nagraďż˝. Cz. I - IV. Pochodnia, nr 1 - 5

Referat wyg�oszony na konferencji "Diagnostyczna i terapeutyczna funkcja biblioteki szkolnej", Wroc�aw, 25-26 wrze�nia 2003

powr�t